از گزارش‌های حکومتی تا تحلیل‌های فرهنگی
به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، این نشست که با حضور مسعود کوهستانی‌نژاد، پژوهشگر ارشد تاریخ معاصر و مطبوعات ایران، حوریه سعیدی، عضو هیئت علمی پژوهشکده اسناد و داود آقارفیعی، پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ و عضو هیئت علمی پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، برگزار شد، به بررسی نقش و تأثیر مطبوعات در تاریخ‌نگاری و کتاب‌شناسی ایران و تحلیل روند تحولات اخبار کتاب در مطبوعات از دوران قاجار تا امروز اختصاص داشت.
مطبوعات ایران رسانه ای با سابقه ۲۰۰ ساله است
حوریه سعیدی، عضو هیئت علمی پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی و دبیر نشست، سخنرانی خود را با بررسی تاریخچه حضور کتاب در مطبوعات ایران آغاز کرد. وی با اشاره به آغاز فعالیت مطبوعات در ایران، این رسانه را یکی از مراحل مهم مدرنیزاسیون کشور برشمرد و توضیح داد: مطبوعات در ابتدا به‌عنوان ابزاری برای خبررسانی حکومتی و دیوانی فعالیت خود را آغاز کردند. حتی پیش از شکل‌گیری روزنامه‌ها به معنای امروزی، گزارش‌هایی که به شاه یا حکام ارائه می‌شد، با عنوان روزنامه شناخته می‌شدند.
سعیدی در ادامه با اشاره به نقش میرزا صالح شیرازی در تاریخ مطبوعات ایران افزود: روزنامه در قالب امروزی خود، با فعالیت میرزا صالح شیرازی و چاپ «کاغذ اخبار» به تقلید از روزنامه‌های انگلیسی شکل گرفت. هرچند نمونه‌های زیادی از این روزنامه‌ها در دسترس نیست و نسخه‌های موجود نیز در ایران یافت نمی‌شود. وی همچنین با مرور تاریخ مطبوعات ایران، «وقایع اتفاقیه» را به‌عنوان نخستین روزنامه‌ای معرفی کرد که به‌طور سازمان‌یافته فعالیت می‌کرد، اما محتوای آن بیشتر شامل ابلاغیه‌های حکومتی و اخبار دربار بود.
این عضو هیات علمی، همچنین به نقش کتاب در مطبوعات آن دوره پرداخت و اظهار داشت: در ابتدا، تنها اعلامیه‌های مربوط به چاپ و نشر کتاب‌ها، به‌ویژه کتاب‌های درسی مدارس، در روزنامه‌ها منتشر می‌شد. اما با گذشت زمان، این روند گسترش یافته و پاورقی‌هایی شامل ترجمه‌ها یا خلاصه‌هایی از آثار نویسندگان برجسته نیز در نشریات به چاپ رسید. از جمله این آثار می‌توان به مطالبی درباره تاریخ انقلاب فرانسه یا آثار نویسندگان بزرگ اشاره کرد.
سعیدی همچنین، مطبوعات ایران را رسانه‌ای با سابقه‌ای نزدیک به ۲۰۰ سال دانست که از شکل ابتدایی خود به رسانه‌ای گسترده، بالنده و تأثیرگذار در حوزه‌های فیزیکی و مجازی تبدیل شده است.
مطبوعات منابعی کلیدی برای پژوهش‌های تاریخی و کتاب‌شناسی هستند
در ادامه نشست، مسعود کوهستانی‌نژاد، پژوهشگر ارشد تاریخ معاصر و مطبوعات ایران، به اهمیت و جایگاه مطبوعات در پژوهش‌های تاریخی، به‌ویژه در حوزه کتاب‌شناسی و تاریخ کتاب پرداخت. وی با ابراز خوشحالی از حضور دوباره‌اش در سازمان اسناد و کتابخانه ملی، بر پویایی و استمرار روند تحقیق در زمینه اسناد و مطبوعات تأکید کرد.
مسعود کوهستانی‌نژاد با اشاره به ویژگی‌های منحصر به فرد مطبوعات به‌عنوان منابع تاریخ‌نگاری، اظهار کرد: مطبوعات، برخلاف دیگر اسناد مانند گزارشات دولتی یا مکاتبات شخصی، ویژگی‌های منحصر به فردی دارند. این منابع نه‌تنها پیوسته و فراگیر هستند، بلکه توانایی انعکاس جریان‌های تاریخی در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی را دارند. یکی از ویژگی‌های برجسته مطبوعات، پیوستگی بی‌نظیر آن‌هاست که در منابع دیگر کمتر دیده می‌شود. وی همچنین بر نقش ویژه مطبوعات در دوران‌های بحرانی و حساس تأکید کرد و افزود: مطبوعات در چنین دوره‌هایی توانسته‌اند اطلاعاتی منتشر کنند که در سایر منابع تاریخی گاهی به فراموشی سپرده شده‌اند. این ویژگی به‌ویژه در زمان‌هایی که سانسور سیاسی و مذهبی برقرار بوده، برجسته‌تر می‌شود.
کوهستانی نژاد با اشاره به تاریخ طولانی و پیوسته چاپ نشریات در ایران، از دوران سلطنت ناصرالدین شاه تا دوران معاصر، ادامه داد که در حوزه کتاب، مطبوعات نقش اساسی و غیرقابل‌انکاری ایفا کرده‌اند. به گفته این پژوهشگر، مطبوعات در طول زمان اطلاعات بسیار ارزشمندی در زمینه کتاب، چاپ، نشر، ممیزی و توزیع آن ارائه داده‌اند. اگر کسی بخواهد درباره کتاب‌های منتشر شده تحقیق کند، بدون استفاده از مطبوعات نمی‌تواند به نتایج دقیق و قابل اعتماد برسد.
این پژوهشگر تاریخ معاصر، ضمن انتقاد از کمبود اطلاعات در برخی حوزه‌ها، به‌ویژه در دوران‌های حساس و تحت سانسور سیاسی و مذهبی، بر اهمیت بی‌واسطه و بدون سانسور اطلاعات موجود در مطبوعات در حوزه کتاب تأکید کرد و گفت: مطبوعات در دوران‌های مختلف، به‌ویژه در دوره‌های حساس و بحرانی، توانسته‌اند مطالبی را منتشر کنند که حتی در سایر منابع و اسناد، کمتر به آن پرداخته شده است. برای مثال، در دوران رضا شاه، هرچند سانسور در مطبوعات وجود داشت، اما در مقایسه با مسائل سیاسی، حوزه کتاب کمتر دستخوش محدودیت‌ها شد. در همین راستا، کوهستانی‌نژاد به تحولات کتاب‌شناسی و رشد تأسیس کتابخانه‌ها اشاره کرد و افزود: حتی در دوره‌هایی که محدودیت‌ها و سانسورهای سیاسی شدید بود، کتابخانه‌ها و منابع کتابی همچنان رشد کردند و به محلی برای حفظ و نگهداری آثار فرهنگی تبدیل شدند.
این پژوهشگر همچنین با اشاره به توسعه و توجه روزافزون به کتابخانه‌ها و منابع کتابی در ایران افزود: در دوره‌هایی مانند دوران مشروطیت و پیش از آن، گسترش کتابخانه‌ها و نهادهای فرهنگی در ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. کتابخانه‌ها نه‌تنها به عنوان مراکز حفظ و نگهداری آثار فرهنگی و علمی بلکه به‌عنوان نهادهایی با نقش کلیدی در ترویج و انتقال دانش در جامعه شناخته می‌شدند.
وی به تأسیس کتابخانه ملی در سال ۱۳۱۶ قمری و رشد آن در سال‌های بعدی اشاره کرد و گفت: کتابخانه‌ها در ایران از دهه‌های ابتدایی قرن بیستم، به‌ویژه پس از انقلاب مشروطیت، به یکی از ارکان اصلی حفظ و نگهداری میراث فرهنگی و تاریخی تبدیل شدند و این روند همچنان ادامه دارد. این مراکز با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی آن زمان، به حفظ و ثبت آثار فرهنگی کمک بسیاری کردند.
کوهستانی‌نژاد همچنین در زمینه ورود زنان به عرصه نشر و چاپ کتاب در دهه‌های 2۰ و ۴۰ شمسی افزود: این تحول نه‌تنها در انتشار آثار جدید بلکه در نقد و بررسی کتاب‌ها در مطبوعات نیز تأثیرگذار بود. زنان با ارائه آثار خود و ارائه نگاهی نوین به مسائل اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی، نقش مهمی در گسترش فرهنگ کتابخوانی ایفا کردند. این روند به‌ویژه در زمینه نقد کتاب و نویسندگان، تأثیرات ماندگاری در عرصه فرهنگی کشور داشت.
وی در پایان سخنرانی خود، به پژوهشگران توصیه کرد که برای درک بهتر تاریخ معاصر ایران و تغییرات فرهنگی و اجتماعی آن، استفاده از منابع مطبوعاتی را جدی بگیرند و بر اهمیت این منابع در تحلیل‌های تاریخی تأکید کرد وگفت: مطبوعات نه‌تنها در حوزه کتاب، بلکه در تحلیل تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران در تاریخ معاصر، نقش حیاتی دارند و پژوهشگران نمی‌توانند بدون در نظر گرفتن آن‌ها به درک عمیق‌تری از جامعه خود برسند.
کتاب نماد دانایی، خردورزی و گفتمان فرهنگی بوده است
داود آقارفیعی، پژوهشگر در حوزه رسانه و فرهنگ، در سخنرانی خود در این نشست، به بررسی جایگاه کتاب در مطبوعات ایران پرداخت و نقش تاریخی این رسانه را در ترویج فرهنگ مطالعه بررسی کرد. وی سخنان خود را با تأکید بر اهمیت بنیادین کتاب در تاریخ و تمدن ایران آغاز کرد و گفت: کتاب در فرهنگ ایرانی جایگاهی فراتر از یک ابزار آموزشی یا تفریحی دارد. از دوران باستان تا امروز، کتاب نماد دانایی، خردورزی و گفتمان فرهنگی بوده است. اگرچه شکل و قالب کتاب در طول تاریخ تغییر کرده است، اما جایگاه آن در شکل‌دهی به افکار عمومی و ایجاد تحول‌های اجتماعی بی‌بدیل بوده است. امروز هم مطبوعات، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رسانه‌های ارتباطی، نقشی محوری در معرفی کتاب‌ها و گسترش فرهنگ مطالعه دارند.
آقارفیعی در ادامه به مرور تاریخچه تعامل میان کتاب و مطبوعات پرداخت و به نقش این دو در تقویت فرهنگ عمومی اشاره کرد و با ذکر نمونه‌هایی از تأثیرات فرهنگی دوران قاجار تا معاصر بیان کرد: ورود صنعت چاپ به ایران در دوره قاجار، نقطه عطفی برای نشر و معرفی کتاب بود. مطبوعات آن دوره، به‌ویژه روزنامه‌های ادبی و فرهنگی، به محملی برای گفت‌وگو درباره آثار ادبی، فلسفی و علمی تبدیل شدند. مقاله‌های تحلیلی درباره آثار نویسندگانی چون دهخدا، هدایت و جمال‌زاده یا معرفی ترجمه‌های مهم از زبان‌های دیگر در صفحات مطبوعات، نقش بی‌بدیلی در تقویت گفتمان فرهنگی ایفا کرده است. می‌توان گفت مطبوعات، نه‌تنها بازتاب‌دهنده علاقه مردم به کتاب‌ها بوده‌اند، بلکه خود به‌عنوان رسانه‌ای مؤثر، این علاقه را تقویت کرده‌اند.
وی سپس با نگاهی به دنیای دیجیتال و تحولات فناوری به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های جدید پیش روی کتاب و مطبوعات پرداخت و اشاره کرد: یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی کتاب و مطبوعات، تغییر الگوهای مصرف اطلاعات در عصر دیجیتال است. امروزه مردم بیشتر به سمت محتوای کوتاه و فوری در فضای مجازی روی آورده‌اند. این امر، نه‌تنها کتاب بلکه مطبوعات را نیز تحت تأثیر قرار داده است. اما نباید فراموش کنیم که کتاب، برخلاف بسیاری از اشکال جدید اطلاعاتی، امکان تأمل و تفکر عمیق را فراهم می‌کند. مطبوعات نیز باید با نوآوری‌هایی مثل استفاده از فناوری‌های دیجیتال، همچنان به نقش تاریخی خود در معرفی کتاب و تشویق به مطالعه ادامه دهند.
آقارفیعی سپس تأکید کرد: مطبوعات باید همچنان به نقش تاریخی خود در معرفی کتاب و تشویق به مطالعه ادامه دهند، اما این امر نیازمند نوآوری‌هایی است. استفاده از فناوری‌های دیجیتال، مثل پادکست‌های ادبی و کتاب‌های الکترونیکی، می‌تواند ابزاری مؤثر برای ترویج فرهنگ مطالعه در عصر حاضر باشد. با استفاده از این امکانات، مطبوعات می‌توانند ارتباط مؤثرتری با نسل جوان برقرار کنند.
این پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ، در ادامه افزود: در عین حال، نباید فراموش کنیم که یکی از چالش‌های مهم در دنیای دیجیتال، کاهش کیفیت محتوای منتشرشده است. در حالی که سرعت انتشار اخبار و اطلاعات بیشتر شده است، کیفیت برخی از مطالب کاهش یافته و تأثیر آن‌ها بر آگاهی‌بخشی اجتماعی محدود شده است. ما باید از مطبوعات و کتاب‌ها برای حفظ استانداردهای فرهنگی و علمی استفاده کنیم، چرا که این رسانه‌ها می‌توانند گفتمان‌های مهم فرهنگی و اجتماعی را شکل دهند.
آقارفیعی در پایان سخنان خود با اشاره به فرصت‌های بی‌نظیر پیش رو اظهار داشت: ما در دورانی زندگی می‌کنیم که فرصت‌های بی‌نظیری برای تقویت فرهنگ مطالعه در اختیار داریم. اگر مطبوعات بتوانند از ظرفیت‌های دنیای دیجیتال استفاده کرده و ارتباط موثرتری با نسل جدید برقرار کنند، کتاب و مطبوعات همچنان می‌توانند ابزارهایی برای آگاهی‌بخشی و تقویت هویت فرهنگی ما باشند. این پیوندهای عمیق‌تر میان کتاب و مطبوعات می‌تواند به حفظ و ارتقای جایگاه کتاب در جامعه کمک کند. وی همچنین از طریق اسلایدهایی که تهیه کرده بود، برخی نشریات را که به انعکاس اخبار مطبوعات پرداخته بودند را معرفی کرد.
این نشست در پایان با بخش پرسش و پاسخ از سوی حاضران ادامه یافت و مباحث مطرح‌شده با پاسخ‌های تخصصی سخنرانان خاتمه یافت.