ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام

به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، سید صادق موسوی دبیر این نشست تخصصی با بیان این مطلب که هیچ سخنی غیر از عقلانیت از غلامحسین ابراهیمی دینانی نشنیده است، گفت: استاد دینانی از جمله اساتید بارز در حوزه فلسفه و معارف حکمت شیعی است و بنده به گواهی دوستی و رفاقت دیرینه به قدمت 40 سالی که با ایشان داشته ام شهادت می دهم که جز سخن از عقل و عقلانیت از وی جمله ای نشنیده ام.

«عقل» نقطه کانونی اندیشه دینانی است

موسوی با بیان این مطلب که برای نخستین بار او صفت حکیم را برای غلامحسین ابراهیمی دینانی به کار برده است؛ گفت: با وجود مخالفت‌های استاد دینانی، بنده برای اولین بار از عبارت حکیم به دلیل اشراف ایشان به حوزه فلسفه شیعی استفاده کردم. به اعتقاد بنده این استاد حکمت و فلسفه صورت و نگاره ای از کتاب ها و آثاری است که به رشته تحریر درآورده است. وی در این مسیر، 13 سال دروس فقهی و اصولی از حضرت امام خمینی (ره) آموختند و این مهم در ادامه مسیر او در راه تفلسف و اندیشه ورزی بسیار موثر بوده است. به این معنا که فلسفه دینانی اخذ شده از اصول گرایی و فقاهت گرایی در علم فلسفه است.

وی گفت: تکیه‌گاه و نقطه کانونی اندیشه‌های دینانی عقل است. فلسفه دینانی از اصولی‌گری و فقاهتی که خدمت اساتید بودند، رشد یافته است. دینانی عقل را در فلسفه طرح کرد اما ریشه‌های طرح او برگرفته از علم اصول است. ایشان مصداق وصیت حضرت ختمی مرتبت به امیرالمومنین است که فرمودند، علی جان، اگر مردم برای تقربت به خدا به انواع «بر» متوسل می‌شوند، تو به عقل توسل کن.

دینانی از علم‌داران حکمت شیعی است

در ادامه این نشست انشاءالله رحمتی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی با بیان این مطلب که کتاب ماجرای فکرفلسفی، ماجرای فکر فلسفی خود دینانی است، گفت: کربن بحثی دارد که ماجرای فکر فلسفی را به خوبی نشان می‌دهد. او می‌گوید که حکیم شیعه در پیکاری سه ضلعی است. یک وجه این پیکار در برابر اهل سنت است، اهل سنت به معنای کسانی که دین را به ظاهر محدود می‌کنند. وجه دیگر این پیکار با صوفیه، و وجه آخر با ظاهرگرایان شیعه است. به‌نظرم این پیکار یک وجه دیگر دارد و آن پیکار هم با اصحاب عقل استدلالی است. آقای دینانی طرفدار عقل است؛ اما استدلالی محض نیست. عقل استدلالی، عقلی است که تجلی آن در علم کلام و فلسفه تحلیلی است. عقل دینانی عقل اشراقی و سهروردی است. عقل اشراقی نوعی از طربناکی دارد.

این استاد فلسفه افزود: در جلد اول کتاب، مباحث جنبه نقلی دارند یعنی آن فلسفه­ ای را که به عقل استدلالی معروف است، نقل می‌کند. در این مباحث بیشتر به تاریخ فلسفه به صورت منتقدانه نگاه می‌کند و اشتباه‌ها و خطاها را گوشزد می‌کند.

رحمتی گفت: نقطه عطف کتاب که در جلد دوم است، میرداماد و حکمت تشیع است. در این مباحث دکتر دینانی به درستی میرداماد را فتح الفتوح این حکمت معرفی می‌کند.

این عضو هئت علمی دانشگاه ادامه داد: دینانی از علم‌داران حکمت شیعی است. بحث مهم دیگر اتهام التقاط است. به حکمت شیعه و ملاصدرا اتهام التقاط می‌زنند. دینانی در این کتاب می‌گوید که آن‌چه در حکمت شیعی است، وحدت و جمع است و این وحدت اعتباری نیست و حقیقی است. این اجزا اصلاً میل ترکیبی دارند و باید باهم هماهنگ شوند و هنر حکمت شیعی کنار هم قرار دادن این‌ها بوده است.

ماجرای فکر فلسفی خودآگاهی به فکر فلسفی در ایران و اسلام است

حسن سیدعرب عضو هیئت علمی بنیاد دایرۀالمعارف اسلامی از دیگر سخنرانان این نشست بود.

وی گفت: این کتاب تاریخ فلسفه و تاریخ فلاسفه نیست. اما می‌توان گفت هر دوی اینها به نحوی در کتاب هست. ماجرای فکر فلسفی گونه خودآگاهی به فکر فلسفی در ایران و اسلام است. یعنی تفسیر جریان فکر فلسفی در حوزه­های مختلف است. و در واقع توعی تحلیل فکر فلسفی در ایران و اسلام محسوب می شود. منابع بسیاری در زمینه تاریخ فلسفه اسلامی وجود دارد که غالبا گزارش است. اما ماجرای فکر فلسفی تحیل این تاریخ است.

این استاد فلسفه ادامه داد. تحلیل تاریخ فلسفه بسیار سخت‌تر از نوشتن گزارش درباره است. چرا که جریان­های بسیار زیادی در تاریخ فلسفه وجود است که کاری پیچیده  و مشکل است. در واقع ماجرای فکر فلسفی سنجش حافظه تاریخی ما بر اساس رشد و کمال اندیشه فلسفی است.

سیدعرب با بیان اینکه مبنای کتاب «عقل» است، تاکید کرد از شش معنای عقل که در فرهنگ دینی ما متداول است، در این کتاب عقل فلسفی مدنظر است و حتی عقل منطقی در آن جایی ندارد.

وی با بیان اینکه از زمانی که سه جلد این کتاب منتشر شد، بیشترین توجه­ها و نقدها به جلد سوم بوده، افزود: دکتر دینانی تک‌نگاری­‌های بسیاری در خصوص فلاسفه داشته اما از ایشان توقع می‌رفت که تک‌نگاری در زمینه حکمت متعالیه و ملاصدرا داشته باشند؛ در واقع جلد سوم کتاب در این رابطه نگاشته شده است.

این استاد فلسفه با بیان اینکه در ابتدای این مجلد این پرسش مطرح می‌شود که آیا فیلسوفان مسلمان به جمع عقل و نقل موفق شده­‌اند؟  و در واقع این مجلد پاسخی به این پرسش است؛ ادامه داد: علت توجه و بیشترین نقدها به مجلد سوم بحاطر مباحث نسبت بین دین و عقل، ایمان و عقل، دین و شریعت، فلسفه و شریعت است که در مقالات مختلف این مجلد آمده است.

این عضو هیئت علمی بنیاد دایرۀ المعارف اسلامی گفت: این کتاب در دهه هفتاد تاثیر بسیاری از خود برجای گذاشت و هر چه زمان می‌گذرد بیشتر به مبانی فکری و دیدگاه‌های استاد دینانی در تالیف این کتاب پی می‌بریم و متوجه می‌شویم که چرا فکر فلسفی در اسلام دارای ماجراست.

در بخش آخر این نشست دکتر ابراهیمی دینانی با نقل خاطراتی از دوران شاگردیش از محضر علامه طباطبایی پرداخت.

گفتنی است ویدئوی کامل این نشست از طریق صفحه آپارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (aparat.com/nlai_ir) در دسترس عموم می‌باشد.