به گزارش روابط‌عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی، چهل‌وچهارمین نشست از مجموعه‌برنامه‌های «صد کتاب ماندگار قرن» روز یکشنبه ۷ دی ۱۴۰۴، از ساعت ۱۶ تا ۱۸، با محوریت بررسی کتاب «دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» اثر محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، در سالن سرای سخن مرکز اسناد و کتابخانه ملی منطقه جنوب کشور (شیراز) برگزار شد.

در این نشست عبدالرسول خیراندیش، تاریخ‌نگار و عضو هیئت‌علمی دانشگاه شیراز، و هیبت‌الله مالکی، نویسنده و تاریخ‌پژوه، دیدگاه‌های خود را درباره این اثر ارائه کردند و دبیری جلسه را کوروش کمالی سروستانی، بنیان‌گذار و مدیر مرکز سعدی‌شناسی، بر عهده داشت.

کتاب «دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» اثر محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، از برجسته‌ترین آثار مرجع در حوزه تاریخ فرهنگ، ادب و دانش ایران به‌شمار می‌آید. این اثر با رویکردی دانشنامه‌ای و در عین حال با نثری ادبی و سنجیده، به معرفی حدود ۱۳۰۰ تن از چهره‌های علمی، ادبی و فرهنگی فارس در گستره‌ای چندقرنی می‌پردازد.

«دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» فراتر از یک تذکره سنتی، زندگی‌نامه‌ای محلی است که با دقت مستندنگارانه و ارجاع‌دهی نظام‌مند، آثار، اندیشه‌ها و جایگاه اجتماعی شخصیت‌ها را در پیوند با زمانه و بستر فرهنگی‌شان روایت می‌کند و از این رهگذر، تاریخ اندیشه و فرهنگ فارس را در پیوستار تاریخ اجتماعی ایران بازمی‌نماید؛ رویکردی که این کتاب را به اثری میان‌رشته‌ای و متمایز در شناخت روح تاریخی یکی از کهن‌ترین کانون‌های تمدن ایران بدل کرده است.

 

کوروش کمالی سروستانی در ابتدای برنامه، با ارائه توضیحی کوتاه درباره زندگی محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، به ریشه انتخاب نام خانوادگی «آدمیت» پرداخت و گفت: «رکن‌زاده انتخاب این نام را از بیت مشهور سعدی، «تن آدمی شریف است به جان آدمیت»، الهام گرفته و این انتخاب نشان‌دهنده عشق و علاقه عمیق او به سعدی است.» وی با اشاره به بازتاب این علاقه در آثار و فعالیت‌های رکن‌زاده افزود که این بیت در صفحه نخست هفته‌نامه «آدمیت» که از سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۷ در شیراز منتشر می‌شد درج شده و در صفحات دیگر آن نیز تصاویر متعددی از سعدی دیده می‌شود، چنان‌که بعدها نیز کلیات سعدی با مقدمه رکن‌زاده آدمیت در سال ۱۳۴۳ از سوی انتشارات اسلامیه منتشر شد و مفصل‌ترین مدخل کتاب «دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» نیز به سعدی اختصاص یافته است.

کمالی سروستانی در ادامه، رکن‌زاده آدمیت را «پژوهشگر، نویسنده، روزنامه‌نگار، شاعر، فهرست‌نویس و آزادی‌خواه» معرفی کرد و گفت: «او در طول سالیان عمر خود خدمات گسترده‌ای به فرهنگ ایران‌زمین و به‌ویژه استان فارس ارائه کرده است.» وی با مرور زندگی‌نامه رکن‌زاده به اقدامات شاخص او اشاره کرد و افزود: «تأسیس روزنامه‌های مترقی و آزادی‌خواه، راه‌اندازی کتابخانه و قرائت‌خانه، فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی و نگارش آثاری چون دلیران تنگستان از جمله کارنامه اوست.» به گفته دبیر نشست، فعالیت‌های فهرست‌نویسی رکن‌زاده در کتابخانه نیز نقش مهمی در شکل‌گیری کتاب «دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» داشته و این اثر را می‌توان حاصل همان تجربه حرفه‌ای دانست.

وی در بخش پایانی سخنان خود، به ویژگی‌های متمایز کتاب «دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» پرداخت و گفت: «این کتاب نوعی زندگی‌نامه محلی است که در آن حدود ۱۳۰۰ نفر از بزرگان فارس معرفی شده‌اند و نکته مهم آن نگاه گسترده مؤلف به جغرافیای فارس بزرگ است؛ به‌گونه‌ای که با توجه به باور رکن‌زاده، مفاخر و چهره‌های بحرین نیز در این اثر جای گرفته‌اند.»

کمالی سروستانی با تأکید بر تمایزهای روش‌شناختی کتاب افزود: «گستردگی و تنوع مدخل‌ها از یک‌سو و دقت علمی اثر از سوی دیگر، این کتاب را ممتاز کرده و برای نخستین بار در یک اثر زندگی‌نامه محلی، ارجاع‌دهی به شیوه‌ای دقیق و نظام‌مند در حاشیه مدخل‌ها به کار رفته است؛ رویکردی که «دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» را از آثار پیشین در این حوزه متمایز می‌کند.»

 

عبدالرسول خیراندیش در آغاز سخنان خود با تمرکز بر زمینه‌های اجتماعی و سیاسی شکل‌گیری شخصیت محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، به نقش شبکه تجاری و ارتباطات فراملی جنوب ایران اشاره کرد و گفت: «پدر رکن‌زاده آدمیت از تجار فعال شیراز بود و تجار فارس در آن دوره با بمبئی، کلکته، هندوستان و حتی مصر ارتباط داشتند و عامل انتقال نشریاتی چون حبل‌المتین به داخل کشور بودند؛ این پیوندها باعث می‌شد تحولات فکری و سیاسی آغاز قرن بیستم، از هند و مصر تا سودان، در جنوب ایران بازتاب گسترده‌ای پیدا کند.» وی افزود: «فشارهای گمرکی، مشکلات بندری، سلطه انگلیسی‌ها بر تلگراف و دشواری ترجمه اسناد تجاری، به شکل‌گیری نارضایتی گسترده میان تجار فارس انجامید و آنان را به یک نیروی اجتماعی معترض تبدیل کرد.»

وی در ادامه با تحلیل تحولات سیاسی فارس از پیش از مشروطه تا جنگ جهانی اول، به شکل‌گیری جریان دموکرات در این منطقه پرداخت و اظهار داشت: «از دل نارضایتی تجار، همراهی برخی خوانین و پیوستن علما، به‌تدریج جبهه‌ای شکل گرفت که با آغاز مشروطه و سپس در جریان جنگ جهانی اول، به یک خیزش عمومی علیه مداخله انگلستان و نقض بی‌طرفی ایران انجامید و در فارس تحت عنوان جریان دموکرات شناخته شد.» خیراندیش با تأکید بر گستردگی این جریان افزود که دموکرات‌ها در فارس، برخلاف بسیاری از نقاط دیگر ایران، حضوری پرشمار، منسجم و اثرگذار داشتند و حتی در مقاطعی چنان دست بالا را پیدا کردند که بسیاری خود را به این جریان منتسب می‌کردند.

خیراندیش در بخش پایانی سخنان خود، جایگاه رکن‌زاده آدمیت و کتاب «دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» را در دل این بستر تاریخی توضیح داد و گفت: «رکن‌زاده آدمیت، که تاجرزاده‌ای صوفی‌مسلک و اهل ادب بود، در حاشیه همین جریان اجتماعی و سیاسی می‌زیست و به همین دلیل بخش قابل توجهی از چهره‌های زنده‌ای که در کتاب خود معرفی کرده، از دل همین فضا برآمده‌اند؛ اثری که باید آن را در تداوم نقش تاریخی فارس در احیای هویت ملی ایرانیان و بازخوانی میراث فرهنگی این سرزمین فهم کرد.» وی تأکید کرد که این کتاب بازتاب شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی فارس در دوره‌ای است که این منطقه نقشی تعیین‌کننده در تحولات ملی ایران ایفا می‌کرد.

 

در بخش پایانی این برنامه، هیبت‌الله مالکی، نویسنده و تاریخ‌پژوه، با تمرکز بر زندگی‌نامه و کارنامه محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، به پیشینه خانوادگی، تحصیلات و مسیر شغلی او پرداخت و گفت: «مرحوم رکن‌زاده آدمیت فرزند میرزا عبدالله رکن‌التجار شیرازی، متولد ۱۲۷۶ و متوفی ۱۳۵۴ است؛ تحصیل خود را در مدرسه سعادت آغاز کرد، زبان‌های عربی و انگلیسی را آموخت و در کنار فعالیت‌های فرهنگی، در عرصه مطبوعات، تأسیس کتابخانه آدمیت، انتشار هفته‌نامه ادبی-سیاسی آدمیت و سپس ورود به وزارت دارایی و همکاری با نهادهای رسمی کشور نقش فعالی داشت.» وی در ادامه، مجموعه آثار رکن‌زاده را نشانه‌ای از گستره علایق و توان پژوهشی او دانست و بر جایگاه کتاب «دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» در میان دیگر تألیفاتش تأکید کرد.

مالکی سپس با نگاهی تاریخی، به سنت دیرپای سخن گفتن و نوشتن از بزرگان علم و ادب در فرهنگ ایرانی اشاره کرد و این جریان را زمینه‌ساز شکل‌گیری آثاری چون تذکره‌ها و زندگی‌نامه‌ها دانست و اظهار داشت: «ایرانیان از روزگاران کهن تا امروز، نگارش زندگی‌نامه ناموران، دانشوران و پیشوایان را آیینی شایسته دانسته‌اند.» این تاریخ‌پژوه با استناد به متون کلاسیک، قدمت این سنت را به روزگار پیش از اسلام بازگرداند و افزود: «مسعودی در مروج‌الذهب از کتابی با عنوان سَکسیکین یاد می‌کند که در دوران کیانیان نامور بوده است و بعدها نیز نویسندگانی چون فردوسی، ثعالبی و ابوریحان بیرونی از آثاری مانند خدای‌نامه‌ها و صورالملوک سخن گفته‌اند؛ مجموعه‌هایی که نشان می‌دهد روایت زندگی و جایگاه ناموران، بخشی از حافظه تاریخی ایرانیان بوده است.»

وی در بخش پایانی سخنان خود، به‌طور مشخص به کتاب «دانشمندان و سخن‌سرایان فارس» پرداخت و آن را حاصل سال‌ها رنج پژوهشی رکن‌زاده آدمیت دانست و گفت: «اکنون سخن از پژوهشگری است که با نگارش کتاب بسیار گران‌مایه دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، گنجینه‌ای ماندگار از تاریخ علم و ادب این سرزمین بر جای گذاشته و بر ما و همه پژوهشگران است که از این اثر بهره‌مند شویم، غبار فراموشی را از آن بزداییم و دانشجویان و اهل تحقیق را به بازخوانی و کنکاش در این کتاب فرا بخوانیم.» او این اثر را نمونه‌ای شاخص از تداوم سنت تذکره‌نویسی در روزگار معاصر دانست.

 

این نشست با تقدیر از سخنرانان از سوی رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و اهدای لوح تقدیر، به پایان رسید.