«جامعه روستایی ایران در دوره قاجار» از منظر اسناد و تاریخنگاری اجتماعی نقد و تحلیل شد
نشست تخصصی معرفی و نقد کتاب «جامعه روستایی ایران در دوره قاجار» با هدف بررسی پیوند میان تاریخنگاری اجتماعی و بهرهگیری از اسناد آرشیوی در پژوهشهای تاریخی، در پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد.
به گزارش روابطعمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، این نشست در سالن پرهام ساختمان آرشیو ملی ایران برگزار شد و با دبیری ربابه معتقدی، عضو هیئت علمی سازمان، همراه بود. در این برنامه شهرام یوسفیفر، استاد تاریخ دانشگاه تهران، محمد بختیاری، نویسنده کتاب و عضو هیئت علمی دانشگاه بینالمللی قزوین، شهرام غلامی، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان و ویلم فلور، ایرانشناس و پژوهشگر تاریخ اجتماعی ایران، بهعنوان سخنران و ناقد دیدگاههای خود را مطرح کردند.
ربابه معتقدی در آغاز نشست، هدف از برگزاری سلسله نشستهای نقد کتاب در پژوهشکده اسناد را «تبیین پیوند تحقیقات مبتنی بر آرشیو و پژوهشهای تاریخ اجتماعی» عنوان کرد و گفت: این نشستها میکوشند فقر منابع مکتوب در تاریخنگاری اجتماعی را با بهرهگیری از ابزارهای کمکی چون اسناد و مدارک آرشیوی جبران کنند. وی افزود: پژوهشگر تاریخ اجتماعی برای نگارش تاریخ فرودستان باید با منابع دستاول همچون دفاتر بایگانی، سالنامهها و اسناد آرشیوی آشنا باشد و از این منابع در بازسازی زندگی مردم عادی بهره گیرد.
در ادامه، محمد بختیاری نویسنده کتاب، با اشاره به اینکه اثر حاضر برگرفته از رساله دکتری اوست، گفت: این کتاب در پاسخ به نیازی که در شناخت تاریخ روستاییان احساس میکردم تألیف شد؛ زیرا در تاریخنگاری رسمی به نقش و جایگاه روستاییان کمتر پرداخته شده است. او با تشریح محتوای هشت فصل کتاب توضیح داد که فصلهای اثر به موضوعاتی چون ریختشناسی روستا، جمعیت و خانواده، قشربندی اجتماعی، کشاورزی و اشتغال، نظام روابط اجتماعی، آداب و رسوم و ظواهر زندگی روستایی در عهد قاجار میپردازد.
در بخش دیگر نشست، شهرام یوسفیفر استاد تاریخ دانشگاه تهران، به نقد کتاب از منظر «کاربرد اسناد آرشیوی در مطالعات تاریخ کشاورزی» پرداخت و گفت: پژوهشهای مربوط به تاریخ روستا در ایران اغلب ناقص انجام میشوند، زیرا دادهها گردآوری میشود اما توصیف دقیق شکل نمیگیرد. او تأکید کرد: فهم جامعه روستایی تنها با نظریههای انتزاعی ممکن نیست، بلکه باید با مطالعه اسناد خصوصی و دولتی به درکی واقعی از روستا دست یافت. وی همچنین با انتقاد از محدود بودن اسناد آرشیو ملی در حوزه روستاها اظهار کرد: بخش عمده اسناد موجود، حکومتیاند و اسناد برخاسته از دل جامعه روستایی کمتر در آرشیو ملی وجود دارد.
یوسفیفر پیشنهاد کرد آرشیو ملی ایران برای تقویت مطالعات روستایی، «دستنامهای برای ارزشیابی و شناسایی اسناد روستایی» تدوین کند و با مطالعه تجربیات کشورهایی چون فرانسه، الگویی برای ایجاد مراکز بایگانی اسناد روستایی در ایران طراحی شود.
سپس شهرام غلامی، استادیار دانشگاه فرهنگیان، با تأکید بر ضرورت پیوند دادن تاریخ کشاورزی با اسناد آرشیوی، ساختار کتاب را از منظر فصلبندی و تمرکز موضوعی نقد کرد و گفت: نویسنده میتوانست فصلی مستقل به مدیریت آب و منابع آبی اختصاص دهد، زیرا عامل اصلی توسعه روستاها آب است. او همچنین تداخل عناوین برخی فصول و تعریف محدود از مفهوم روستا را از ضعفهای کتاب برشمرد.
در ادامه، ویلم فلور، ایرانشناس و پژوهشگر تاریخ اجتماعی ایران، در پیامی ویدئویی دیدگاههای خود را درباره کتاب بیان کرد. وی با اشاره به اینکه در دوره قاجار ۸۵ درصد تولید ناخالص داخلی ایران به کشاورزی وابسته بود، گفت: نویسنده در این اثر کوشیده تصویری جامع از زندگی روستاییان ارائه کند، اما گاه در ارزیابی اهمیت واقعی برخی پدیدهها افراط کرده است. فلور در عین حال اشاره به نقش اقتصادی زنان و دختران در کتاب را از نقاط قوت اثر دانست و افزود: با ساماندهی بهتر فصلها و پرهیز از تکرار مطالب، کتاب میتواند انسجام و جذابیت بیشتری برای خوانندگان بیابد.
او در پایان تأکید کرد که نقدهای مطرحشده به معنای کمارزش جلوه دادن اثر نیست، بلکه «جامعه روستایی ایران در دوره قاجار» سهمی مهم در تاریخ اجتماعی ایران دارد و استفاده از اسناد آرشیوی فارسی منتشرنشده در آن، شایسته تقدیر است.
در ادامه تصاویری از این نشست را مشاهده می کنید.