حکم ویژه واگذاری مسئولیت های اجتماعی و شرعی تبریز در ۴۰۰ سال پیش
در هفتمین شماره رویداد «در قاب یک سند» که به بازشناسی اسناد مهم و کمترشناخته‌شده در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اختصاص دارد، حکم ویژه اعطای وظایف شرعی و اجتماعی دارالسلطنه تبریز در عهد شاه عباس دوم منتشر شد.
به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، عنوان این سند «مثال (فرمان/حکم) قوام‌الدین محمد بن رفیع‌الدین محمدالحسینی، مقام صدر عهد شاه عباس دوم صفوی، مبنی بر انتصاب میرزا شرف‌جهان الحسنی الرضوی به منصب احتساب دارالسلطنه تبریز» است.
در متون تاریخی واژه «مثال» مترادف «فرمان» و «حکم» آمده، اما در دوره صفوی معنای ویژه‌ای یافت و به دستورات کتبی دیوان صدارت و دفتر موقوفات در زمینه‌های حقوقی، وقفی و قضایی اطلاق می‌شد.
تحمیدیه سند در بالاترین بخش صفحه و در میانه با عبارت «هوالله و لا سواه» آغاز می‌شود. طغرا با نام صدر «قوام‌الدین محمد بن رفیع‌الدین محمد الحسینی» اندکی بالاتر از متن و در مرکز صفحه نگاشته شده و مهر او با سجع «المتوکل علی‌الله الغنی قوام‌الدین محمد بن رفیع‌الدین محمد الحسینی ۱۰۷۱» در پایان سند نقش بسته است.
از نظر ویژگی‌های ظاهری، سند بر اساس سنت‌های رایج دیوانی نوشته شده است. در گوشه بالای سمت راست صفحه، فضایی به شکل مثلث قائم‌الزاویه خالی گذاشته شده و آغاز نوشتار تقریباً از میانه صفحه و با فاصله‌ای قابل توجه از حاشیه راست شروع شده است.
در حاشیه چپ، واژگان پایانی کمی بالاتر از سطر اصلی قرار گرفته‌اند و به متن جلوه‌ای منظم بخشیده‌اند. همچنین مهر صدر در پایان سطور دیده می‌شود و از آنجا که متن بر روی مهر تحریر شده، روشن است که کاغذ پیش‌تر مهر خورده و سپس نوشته شده است.
تاریخ این سند، صفر ۱۰۷۳ هجری قمری، برابر با شهریور یا مهر ۱۰۴۱ هجری شمسی است. مضمون آن نشان می‌دهد صدر با واگذاری منصب احتساب، وظایف شرعی و اجتماعی دارالسلطنه تبریز را به میرزا شرف‌جهان سپرده است. محتسب موظف به اجرای احکام شریعت، امر به معروف و نهی از منکر، جلوگیری از شرب خمر، قمار و فساد و نیز نظارت بر مساجد، مدارس، بازار و اصناف مختلف بود.
در متن سند تأکید شده که سادات، نقبا، قضات، حکام، کلانتران و اصناف باید از اوامر وی اطاعت کنند و کارگزاران دارالسلطنه نیز در امور او را یاری رسانند.
این فرمان، اهمیت جایگاه «صدر» در ساختار حکومتی صفویان را نشان می‌دهد؛ مقامی که از زمان شاه اسماعیل برای پیوند میان نهاد سیاسی و مذهبی تثبیت شد و وظایف گسترده‌ای در حوزه موقوفات و امور شرعی داشت. سند حاضر گویای نقش مستقیم صدر در اداره مذهبی و اجتماعی تبریز در عهد شاه عباس دوم است.
این سند از مجموعه اسناد آرشیو ملی ایران بوده و با شماره 997-77 ثبت شده است.
درباره «در قاب یک سند»:
«در قاب یک سند» با هدف معرفی و بازشناسی اسناد مهم، کمترشناخته‌شده و گاه مغفول‌مانده در گنجینه آرشیوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران طراحی شده است و در هر نوبت به یکی از اسناد تاریخی، فرهنگی، اداری یا اجتماعی موجود در آرشیو ملی می‌پردازد.