بررسی کتاب «چرند و پرند» و روایت گروه‌های خاموش جامعه در زبان طنز دهخدا
به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در این نشست که با حضور رویا صدر، طنزنویس و پژوهشگر حوزه طنز، و اسماعیل امینی، شاعر و استاد ادبیات فارسی، در سالن فرهنگ مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد، به بررسی وجوه طنز، زبان، و تأثیر اجتماعی اثر دهخدا و نقش آن در شکل‌گیری جریان طنز و داستان‌نویسی مدرن در ایران پرداخته شد. همچنین، مهدی مظفری ساوجی، شاعر و نویسنده معاصر دبیری نشست را برعهده داشت.
گفت‌وگوهایی درباره دهخدا؛ مظفری ساوجی از خاطرات مشترکش با دریابندری می‌گوید
مهدی مظفری ساوجی، شاعر و پژوهشگر، در بیست‌ونهمین نشست «صد کتاب ماندگار قرن» به بررسی اثر ماندگار «چرند پرند» علی‌اکبر دهخدا پرداخت. وی در این نشست اشاره به خاطره‌ای از گفت‌وگوهای خود با زنده‌یاد نجف دریابندری، به نکات جالبی درباره استعداد کم‌تر شناخته‌شده دهخدا در عرصه داستان‌نویسی اشاره کرد.
مظفری ساوجی با اشاره به گفت‌وگوهایی که بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ با نجف دریابندری داشته، نقل قولی از وی درباره نام‌گذاری اصلی اثر دهخدا ارائه داد: «ما غالباً می‌گوییم چرند و پرند و این‌طور هم جا افتاده، حتی کتاب‌هایی هم که منتشر می‌شود ذیل همین عنوان می‌آید، در حالی که خود دهخدا در مجموعه کامل صور اسرافیل که ۳۲ شماره در ایران منتشر شده و شماره‌های دیگری هم دارد، دقیقاً عنوان را چرند پرند نوشته است.
وی در ادامه به نظر دریابندری درباره جایگاه دهخدا در تاریخ داستان‌نویسی ایران پرداخت و گفت: دریابندری معتقد بود اولین داستان‌نویس ایرانی دهخداست، نه جمال‌زاده. او می‌گفت: دهخدا این استعداد را داشت که رمان‌نویس بسیار خوبی بشود. اگر به کارهایش نگاه کنید، می‌بینید جوهر لازم برای این کار را داشته.
مظفری با تأکید بر اینکه در آثار دهخدا «رگه‌ها و بارقه‌هایی از یک کار جدی در زمینه داستان‌نویسی» دیده می‌شود، نقل قول دیگری از دریابندری ارائه داد: بعضی از فصل‌های چرند پرند حقیقتاً شایان توجه‌اند. به نظر من دهخدا کسی بوده که می‌توانسته از همه نویسندگان آن زمان جلو بزند؛ از جمال‌زاده، هدایت و دیگران.
این شاعر و پژوهشگر با اشاره به شرایط سیاسی و اجتماعی عصر مشروطه و پس از آن، علت دور شدن دهخدا از داستان‌نویسی را از زبان دریابندری چنین نقل کرد: دهخدا داستان‌های چندانی ننوشته که بتوان بر آنها نام داستان گذاشت. کودتای محمدعلی‌شاه، بعد هم کودتای رضاخان و فضای خفقان‌زده آن زمان باعث شد او به سراغ کارهای کم‌خطرتر مثل فرهنگ‌نویسی برود.
مظفری ساوجی در این نشست، همچنین با قرائت مسمط معروف دهخدا «یاد آر ز شمع مرده، یاد آر» که در آخرین شماره روزنامه صور اسرافیل در سوئیس منتشر شده بود، به اهمیت آثار دهخدا در تغییر بنیان‌های ادبی و اجتماعی اشاره کرد و او را پیش‌قراول تحولات ادبی پیش از جمال‌زاده و هدایت دانست.
«چرند و پرند»؛ بنیان‌گذار جریان داستان‌نویسی مدرن در فارسی
در این نشست، رویا صدر، طنزنویس و پژوهشگر حوزه طنز، به تحلیل و تبیین دلایل ماندگاری و تأثیرات عمیق اثر «چرند و پرند» علی‌اکبر دهخدا بر ادبیات و طنز فارسی پرداخت. وی این اثر را به عنوان نقطه‌عطفی در تحول و تکامل طنز مدرن ایرانی معرفی کرد و بر اهمیت آن در تغییر پارادایم‌های نویسندگی طنز تأکید نمود.
صدر در ابتدای سخنان خود «چرند و پرند» را نقطه‌عطفی در تحول طنز ایرانی خواند و گفت: این اثر نه تنها با زبان ساده و عامیانه‌اش توانست پیام‌های اجتماعی و سیاسی را به مردم منتقل کند، بلکه با طنازی و ذکاوت خود به الگویی برای طنزنویسی مدرن در ایران تبدیل شد.
وی در ادامه به دلایل ماندگاری این اثر پرداخت و یکی از ویژگی‌های اصلی آن را استفاده از زبان عامیانه و ارتباط مستقیم با مردم برشمرد. صدر افزود: دهخدا توانست با انتخاب زبانی ساده و قابل فهم برای عموم مردم، محتوای انتقادی خود را به گونه‌ای ارائه دهد که برای هر فردی با هر سطح فرهنگی قابل درک باشد. این ویژگی سبب شد که «چرند و پرند» از تنگنای مخاطب خاص خود فراتر برود و به یک رسانه عمومی تبدیل شود.
رویا صدر یکی دیگر از دلایل ماندگاری این اثر را طنز انتقادی آن دانست که به مسائل سیاسی و اجتماعی پرداخته و به شکلی زیرکانه فساد و ناکارآمدی‌های حاکمان را نقد کرده است. وی ادامه داد: دهخدا در این اثر توانست به شکلی هنرمندانه از طنز برای بیان دردهای اجتماعی استفاده کند و در عین حال حاکمان و مسئولان را مورد تمسخر قرار دهد. این ویژگی «چرند و پرند» را به ابزاری قدرتمند برای نقد اجتماعی و سیاسی تبدیل کرد.
این پژوهشگر طنز به شخصیت‌پردازی‌ها و نقدهای اجتماعی در «چرند و پرند» اشاره کرد و گفت: دهخدا در این اثر با خلق شخصیت‌هایی متفاوت و با دیدگاهی انتقادی، به مسائلی چون مشکلات اجتماعی و فرهنگی پرداخته و صدای گروه‌های مختلف جامعه، به ویژه زنان، را در نقد مسائل جامعه بلند کرده است. شخصیت‌های خلق‌شده در «چرند و پرند»، از جمله شخصیت‌های زن، نه تنها نمایانگر مشکلات دوران خود هستند، بلکه با تحلیل وضعیت اجتماعی و بیان دغدغه‌های اصلی جامعه آن زمان، تصویری جامع از وضعیت زنان در جامعه ایران ارائه می‌دهند.
صدر همچنین نوآوری در سبک نوشتاری را یکی دیگر از دلایل ماندگاری این اثر دانست و اظهار داشت: دهخدا در این کتاب از انواع شگردهای ادبی مانند نامه‌نگاری، گزارش‌نویسی و گفت‌وگو استفاده کرده که به تنوع فرمی اثر و جذابیت آن افزوده است. این تکنیک‌ها کمک کردند تا اثر از یکنواختی خارج شود و به یک تجربه جذاب برای خواننده تبدیل گردد.
این پژوهشگر به جایگاه جهانی این اثر نیز اشاره کرد و گفت: همان‌طور که گوگول با داستان «شنل» نقطه‌عطفی در داستان‌نویسی روسی ایجاد کرد، «چرند و پرند» نیز به‌نوعی بنیان‌گذار جریان داستان‌نویسی مدرن در فارسی است. بسیاری از طنزنویسان معاصر، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، از مکتب دهخدا بهره برده‌اند.
وی همچنین به چالش‌های فرهنگی و اجتماعی آن دوران اشاره کرد و تأکید کرد که دهخدا از طنز برای آگاهی‌بخشی و نقد قدرت استفاده می‌کرد. صدر گفت: طنز دهخدا هیچ‌گاه سطحی نبوده است. در حالی که بسیاری از نویسندگان پیش از او طنز را صرفاً ابزاری برای سرگرمی می‌دیدند، دهخدا از آن به عنوان ابزاری برای نقد اجتماعی و فرهنگی استفاده کرده است. این رویکرد باعث شد تا «چرند و پرند» به یک اثر ماندگار در تاریخ ادبیات طنز فارسی تبدیل شود.
این طنزنویس و پژوهشگر حوزه طنز در پایان سخنان خود ضرورت مطالعه مجدد آثار دهخدا در دوران معاصر را مورد تأکید قرار داد و تصریح کرد: با وجود گذشت بیش از یک قرن از انتشار «چرند و پرند»، این اثر هنوز هم به عنوان یک مرجع تأثیرگذار در حوزه طنز اجتماعی و سیاسی مورد توجه است. امروز نیز می‌توان از این اثر به‌عنوان یک منبع الهام برای نویسندگان معاصر استفاده کرد.
تداوم مشکلات اجتماعی از عصر مشروطه تا امروز؛ دلیل ماندگاری طنزهای دهخدا
در پایان نشست، اسماعیل امینی، شاعر و پژوهشگر ادبیات فارسی، به تحلیل عمیق این اثر و پیامدهای اجتماعی آن پرداخت. امینی در آغاز سخنرانی خود، تاریخچه و اهمیت طنز در ادبیات فارسی بررسی کرد و در این زمینه توضیح داد: طنز در ادبیات فارسی به‌ویژه در دوران مشروطه به ابزاری مهم برای نقد اجتماعی تبدیل شد، اما این روند به هیچ وجه مختص به دوره معاصر نیست. آثار بزرگان ادب فارسی مانند سنایی و عطار، حتی در دوران‌های پیش از مشروطه، نمونه‌های برجسته‌ای از طنز اجتماعی را در خود دارند.
وی سپس با تأکید بر ویژگی‌های خاص طنز در آثار علامه دهخدا، به‌ویژه در مجموعه «چرند و پرند»، بیان کرد: آثار دهخدا، از جمله «چرند و پرند»، به دلیل زبان پیچیده و نقدهای اجتماعی تند خود، نمی‌توانند برای عموم مردم به‌طور ساده و سرسری قابل درک باشند. این آثار نیازمند دانش عمیق از تاریخ، سیاست و فرهنگ هستند. به‌ویژه برای درک نقدهای دهخدا، کسی باید با تاریخ مشروطه و تحولات آن آشنا باشد.
امینی در ادامه گفت: «چرند و پرند» با وجودگذشت بیش از 120 سال به‌واسطه نقدهای هوشمندانه‌ای که نسبت به جامعه، حاکمیت و ساختارهای اجتماعی دارد، به‌شدت معاصر و قابل استفاده است. دهخدا در این مجموعه، نقدهای خود را نه از روی منفعت‌طلبی سیاسی، بلکه از منظر فرهنگی و اجتماعی ارائه می‌دهد. وی به نمونه‌هایی از این نقدها اشاره کرد و افزود: دهخدا در نقد خرافات و باورهای غیرمنطقی، طنزی بسیار زیرکانه و اجتماعی به‌کار می‌برد که هنوز هم پس از گذشت بیش از یک قرن، مسائل آن به طرز عجیبی مرتبط با مشکلات امروز ما هستند.
این شاعرو پژوهشگر ادبیات، همچنین به تفاوت «چرند و پرند» با طنزهای سطحی و عامه‌پسند اشاره کرد و ادامه داد: چرند و پرند مثل بعضی از طنزهای دم‌دستی، عامه‌پسند نیست. برای فهمش باید کمی کتاب خوانده باشی، تاریخ بدانی، سبک‌شناسی بلد باشی. کسی که با تاریخ مشروطه آشنا نیست، ممکن است متوجه نقدهای دهخدا نشود.
امینی همچنین به روند تکامل طنز در تاریخ ادبیات فارسی پرداخت و بیان کرد: در دوران مشروطه، هنگامی که سواد عمومی در حال گسترش بود، زبان ادبیات به‌ویژه در طنز به‌تدریج به سمت سادگی و نزدیکی به زبان گفتاری مردم پیش رفت. این امر در «چرند و پرند» نیز مشهود است، جایی که دهخدا به‌طور خاص از طنز به‌عنوان ابزاری برای نقد ساختارهای اجتماعی و فرهنگی استفاده کرده است.
وی در بخش پایانی سخنرانی خود، به ماندگاری طنزهای فنی و اجتماعی در آثار دهخدا اشاره کرد و افزود: هیچ گزاره‌ای در آثار دهخدا خودبه‌خود معنا ندارد، بلکه معنا در بافت فرهنگی و تاریخی آن اثر شکل می‌گیرد. این ویژگی به‌ویژه در طنزهای دهخدا مشهود است، جایی که او با زبان طنز، مسائل و مشکلات بنیادین جامعه را مطرح کرده است و هنوز هم پس از 120 سال، این مسائل همچنان تازه و دردناک هستند.
اسماعیل امینی همچنین در انتهای سخنرانی خود خاطرنشان کرد: این که ما هنوز در مواجهه با مشکلاتی چون خرافات و فساد اجتماعی مشابه آنچه که در زمان دهخدا وجود داشت، قرار داریم، به‌وضوح نشان می‌دهد که طنزهای دهخدا نه تنها به‌دلیل ویژگی‌های فنی خود، بلکه به‌واسطه نقدهای اجتماعی دقیق و ژرفی که در دل خود دارند، همچنان برای ما حائز اهمیت و کاربردی است.
این نشست فرهنگی با طرح پرسش‌های تخصصی از سوی شرکت‌کنندگان و ارائه پاسخ‌های کارشناسانه به پایان رسید.