کتاب «درآمدی بر سندشناسی و سندپژوهی منابع آرشیوی» در کانون نقد؛ از مباحث نظری تا مسائل عملی

به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، این نشست که با حضور علیرضا ملایی توانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سید محمود سادات، معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و ابوالفضل حسن‌آبادی، پژوهشگر ارشد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی برگزار شد؛ به بررسی نقاط قوت و چالش‌های کتاب و تأثیر آن بر پژوهش‌های آینده در این حوزه اختصاص داشت. امین محمدی، پژوهشگر اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز دبیری نشست را برعهده داشت.

در آغاز نشست نقد و بررسی کتاب «درآمدی بر سند‌شناسی و سندپژوهی منابع آرشیوی»، امین محمدی، پژوهشگر پژوهشکده اسناد سازمان و دبیر نشست، با اشاره به کمبود منابع آموزشی در حوزه سندشناسی و سندپژوهی، این اثر را یکی از جدیدترین و برجسته‌ترین آثار منتشر شده در این زمینه دانست.

محمدی به رشد فزاینده پژوهش‌های اسناد تاریخی و نیاز مبرم به منابع آموزشی اشاره کرد، گفت: کتاب دکتر حسن‌آبادی می‌تواند منبعی راهگشا برای پژوهشگران و دانشجویان عمل کند. این کتاب به‌طور ویژه به تفکیک دقیق میان مفاهیم سندشناسی و سندپژوهی پرداخته است، در حالی که در جامعه دانشگاهی هنوز کمبود چنین تفکیک‌هایی احساس می‌شود. وی افزود: این کتاب به درک تفاوت‌های اساسی میان این دو حوزه کمک می‌کند و پژوهشگران را قادر می‌سازد با دیدگاهی دقیق‌تر و علمی‌تر به تحقیق در این زمینه بپردازند.

این پژوهشگر سپس به چهار فصل کتاب اشاره کرد که به موضوعات مختلفی از جمله انواع اسناد، آرشیوها، مولفه‌های سندشناسی و سندپژوهی در ایران و اروپا اختصاص دارد. وی ادامه داد: کتاب علاوه بر معرفی مولفه‌های درونی و بیرونی اسناد و تاریخچه آرشیوها، موضوعات سندشناسی را به‌طور دقیق پوشش می‌دهد و می‌تواند راهنمایی مهم برای پژوهشگران و دانشجویان در این حوزه باشد.

علیرضا ملایی توانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی، در نقد کتاب «درآمدی بر سندشناسی و سندپژوهی منابع آرشیوی»، به لزوم ارائه ایده‌های جدید در پژوهش‌های آرشیوی تأکید کرد و گفت: در نقد آثار علمی باید نخستین سوال این باشد که نویسنده چه ایده جدیدی را می‌خواهد ارائه دهد. اگر پژوهشگر نتواند مطلب جدیدی به دانش موجود اضافه کند، بهتر است وارد این عرصه نشود. در خصوص این کتاب، از حسن‌آبادی انتظار داشتم که کار متفاوت‌تری ارائه دهند، اگرچه تلاش‌های ایشان قابل تقدیر است.

ملایی توانی همچنین به مشکلات معرفت‌شناختی در کتاب پرداخت و اظهار داشت: در خصوص تعریف مفاهیم، به ویژه «سند»، به نظر می‌رسد که در کتاب حسن‌آبادی تفکیک دقیقی میان «سند» و «منبع اصلی» وجود ندارد. این موضوع می‌تواند موجب سردرگمی خوانندگان شود، چرا که در برخی بخش‌ها این دو مفهوم به‌طور غیرمستقیم و بدون تمایز به کار رفته است. وی همچنین به استفاده بیش از حد از اصطلاحات تخصصی مانند «پارادایم» و «گفتمان» انتقاد کرد و افزود: «این مفاهیم در این کتاب گاهی به درستی به‌کار نرفته است و به‌ویژه زمانی که از «آرشیو و معرفت‌افزایی» صحبت می‌شود، باید توجه داشت که آرشیو خود به‌تنهایی معرفت‌افزایی نمی‌کند.

ملایی توانی در پایان صحبت‌های خود بر ضرورت بازنگری در روش‌شناسی و روش‌های سندپژوهی تأکید کرد و گفت: انتظار من این بود که نویسنده در بازنگری کتاب، به‌جای ادامه دادن در چارچوب‌های سنتی، افق‌های جدیدی باز کند و نقدی جدی از روندهای پیشین در سندپژوهی ایرانی ارائه دهد. باید پرسیده شود که آیا ما به‌راستی در این زمینه‌ها پیشرفتی جدید داشته‌ایم یا فقط در مسیر گذشته حرکت کرده‌ایم. وی در پایان به تفکیک نادرست «روش» و «روش‌شناسی» در کتاب اشاره کرده و افزود: روش‌شناسی به‌عنوان دانشی پیرامون روش‌ها به پژوهشگر کمک می‌کند که از مجموعه‌ای از روش‌های مختلف پژوهش استفاده کند، اما در این کتاب بیشتر به ابزارهای خاص و روش‌های ساده پرداخته شده که می‌تواند برای پژوهشگران گمراه‌کننده باشد.

در ادامه این نشست سید محمود سادات، معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، به نقد و بررسی جنبه‌های مختلف کتاب نوشته دکتر حسن‌آبادی پرداخت و نکات مهمی در خصوص محتوای آن مطرح کرد. سادات گفت: این کتاب را برای اولین بار زمانی که طرح پژوهشی از سوی حسن‌آبادی برای من ارسال شد، مطالعه کردم. تمام تلاشم را کردم تا اشکالات آن را اصلاح کنم تا از رد شدن کتاب جلوگیری شود. به همین دلیل، نظرات و اصلاحات خود را برای دوستان ارسال کردم.

وی در ادامه به ویژگی‌های مثبت کتاب اشاره و از جنبه‌های فیزیکی و محتوایی آن تمجید کرد: کتاب از نظر فیزیکی بسیار شکیل و با فونت‌های خوش‌خوان منتشر شده است. محتوای کتاب نیز به طور کلی مباحث جدیدی را در صنعت‌شناسی و سندپژوهی مطرح کرده که در آثار مشابه دیده نمی‌شود، به‌ویژه مباحثی که در کتاب‌های آقای فدایی یا قائم‌مقامی وجود ندارد.

سادات در نقد خود به چالش‌های خاص سندشناسی اسناد ایرانی اشاره کرد و گفت: ما در سند‌شناسی اسناد ایرانی با مسائلی روبه‌رو هستیم که در اسناد غربی وجود ندارد. به‌ویژه، وقتی از رویکردهای خارجی در این زمینه استفاده می‌کنیم، ممکن است این رویکردها به‌دلیل تفاوت‌های فرهنگی و تاریخی دقیق نباشند. بنابراین، ضروری است که سندشناسی اسناد ایرانی در چارچوب ویژگی‌های خاص این اسناد و در بستر تاریخ و فرهنگ ایران مورد بررسی قرار گیرد. وی همچنین به پیچیدگی زبان کتاب اشاره کرد و افزود: کتاب به‌دلیل استفاده از منابع انگلیسی و ترجمه‌های آن، در برخی بخش‌ها دچار پیچیدگی‌هایی است که ممکن است برای خوانندگان دشوار باشد. حتی خود من نیز برای درک دقیق‌تر بعضی قسمت‌ها مجبور شدم که چندین بار آن‌ها را مطالعه کنم.

سادات همچنین در سخنان خود به اهمیت اسناد عرایض در تاریخ ایران اشاره کرد و اظهار داشت: توقع داشتم که در این کتاب به‌طور دقیق‌تری به اسناد عرایض و کاربرد آن‌ها در پژوهش‌های تاریخی پرداخته شود. این اسناد، که واکنش مردم به سیاست‌ها و اقدامات حکومتی را نشان می‌دهند، می‌توانند در پژوهش‌های تاریخ معاصر ایران نقشی بسیار مهم ایفا کنند.

در پایان، سید محمود سادات بر لزوم اصلاحات در نسخه‌های آینده کتاب تأکید کرد و گفت: این کتاب گام مؤثری در حوزه سندشناسی و سندپژوهی است، اما اگر اصلاحات لازم در نسخه‌های بعدی اعمال شود، می‌تواند منبعی بسیار ارزشمندتر برای پژوهشگران باشد.

ابوالفضل حسن‌آبادی در پایان نشست به مشکلات و چالش‌های نوشتن کتاب‌های آموزشی در حوزه سندشناسی اشاره کرد و گفت: نوشتن کتاب‌های آموزشی کار ساده‌ای نیست، چرا که باید مطالب به‌گونه‌ای ارائه شوند که هم از نظر علمی و هم از لحاظ درک و فهم دانشجویان، مفید و قابل فهم باشند. در این کتاب هم با همین چالش‌ها روبرو بودم. وی در ادامه افزود که چالش‌های اساسی همچنان در انتخاب مطالب علمی و نحوه ارائه آن‌ها به‌طور همزمان برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان وجود داشته است. حسن‌آبادی همچنین هدف خود از تألیف کتاب را این‌گونه بیان کرد: هدف من این بود که سندشناسی را به‌گونه‌ای مطرح کنم که علاوه بر جنبه‌های علمی، برای دانشجویان و پژوهشگران قابل فهم و استفاده باشد. این کتاب به نوعی نقطه شروعی است برای آن دسته از پژوهشگران و دانشجویانی که می‌خواهند در حوزه سندشناسی و سندپژوهی تحقیق کنند.

حسن‌آبادی در خصوص روند طولانی نوشتن کتاب خود توضیح داد: این کتاب حدود هفت سال زمان برد تا به سرانجام برسد. در این مدت، علاوه بر جستجوی منابع مختلف، بیش از ۲۰۰۰ صفحه ترجمه انجام دادم تا مباحث سندشناسی را به شکلی واضح‌تر بیان کنم. این برای من یک چالش بزرگ بود که چگونه این مطالب را به نحوی منسجم و در عین حال ساده و گویا در کتاب بیان کنم. پژوهشگر ارشد آستان قدس رضوی همچنین به کمبود منابع بومی در حوزه سندشناسی اشاره کرد و گفت: ما در ایران به شدت با کمبود منابع علمی در این زمینه روبرو هستیم. بسیاری از مفاهیم کلیدی به زبان‌های خارجی، عمدتاً انگلیسی، وجود دارند، و از همین رو بسیاری از منابع به زبان‌های مختلف را به فارسی ترجمه کردم. با این حال، هنوز هم منابع تخصصی کمی داریم که بتوانند به طور کامل به این مقوله بپردازند.

حسن‌آبادی همچنین به موضوع «اعتبار اسناد» در حوزه سندشناسی پرداخت و گفت: «در حوزه سندشناسی، اعتبار و اصالت سند یکی از مهم‌ترین مسائل است. هر پژوهشگر باید به اصالت سند توجه ویژه‌ای داشته باشد و در تحلیل و استفاده از آن دقت زیادی به خرج دهد. در این کتاب سعی کردم تا این اهمیت را برای پژوهشگران روشن کنم و راهکارهایی برای تحلیل صحیح اسناد ارائه دهم. وی در پایان به نقدهایی که در مورد این کتاب شده بود اشاره کرد و افزود: «بسیاری از نقدها در خصوص حجم مطالب و انتخاب آن‌ها بود. واقعیت این است که به دلیل پیچیدگی موضوعات، مجبور شدم بسیاری از مطالب را حذف کنم تا کتاب در قالب یک اثر آموزشی منسجم باقی بماند.

 حسن‌آبادی در ادامه بر لزوم همکاری‌های بین‌المللی در حوزه سندشناسی تأکید کرد و گفت: امروزه یکی از نیازهای اساسی در این حوزه، همکاری‌های بین‌المللی است. پژوهشگران ایرانی باید در زمینه‌های مختلف با مراکز تحقیقاتی بین‌المللی همکاری کنند تا سطح دانش خود را ارتقا دهند.

نشست با طرح پرسش‌هایی از سوی حضار و دریافت پاسخ‌های کارشناسانه در خصوص مباحث مطرح‌شده، خاتمه یافت.