گذر از سنت به تجدد درعصر قاجار

دومین نشست تخصصی گروه پژوهش های اسلام شناسی و ایران شناسی در سال 1395، با سخنرانی استاد جمشید كیانفر در تاریخ 95/2/21 در سالن اندیشگاه فرهنگی برگزار شد.

كیانفر در ابتدای سخنرانی خود با موضوع «گذر از سنت به تجدد در عصر قاجار» به این نكته اشاره كرد كه ما در طول سده اخیر همواره در مواجه با غرب برخی واژگان را به صورت مترادف و برای بیان یك مفهوم جدید از غرب به كار برده ایم، چنان كه از اصطلاحات مدرنیزاسیون، مدرنیته، تجدد و نظایر آن در یك معنای واحد استفاده می كنیم و حتی گاه تمام این تعابیر را با غرب مترادف و یكسان می پنداریم. اما در دوره ناصری، انجام اصلاحات و مدرنیته بدون فرهنگ سازی و كارهای زیر بنائی رخ داده است و لذا می بینیم كه در این دوره سنت به شدت در مقابل  تجدد ایستادگی كرده است.

 وی آغاز دوره تجدد گرائی در ایران را عصر صفویه دانسته كه در دوره قاجار به اوج خود رسید. و نقطه آغازین جریان تجددخواهی در ایران عصر قاجار هم دوره جنگ های ایران و روسیه بوده است. وی افزود: در نتیجه این جنگ ها رجال و دولتمردان وقت، متوجه ضعف و عقب ماندن ایران شدند و لذا در صدد برآمدند تا  با انجام اصلاحات اساسی، بر ضعف و عقب ماندگی كشور غلبه كنند. اولین اصلاحات در زمان فتحعلی شاه و عباس میرزا و در نظام ارتش ایران آغاز شده و تا زمان ناصرالدین شاه و صدارت میرزا تقی خان امیر كبیر ادامه یافت. در مسیر این اصلاحات، زمامداران وقت ابتدا اقدام به فرستادن دانشجو به خارج از كشور در حوزه های نظامی و مهندسی كردند و سپس با تاسیس دار الفنون به آوردن معلمان و اساتید مورد نیاز از فرنگ دست زدند تا بتوانند طیف بیش تری از دانش آموزان را تربیت كرده و به روند اصلاحات سرعت بخشند. ساختمان دار الفنون نیز تا حد زیادی انعكاس دهنده معماری نظامی بوده و نشان می دهد كه نخستین دانش آموزان و معلمان آن در حوزه رفع نیازهای نظامی به تعلیم و تربیت مشغول بودند. و از این زمان بود كه تنظیم بودجه برای اداره سازمان های دولتی بنا نهاده شد. و حتی زمینه پیدایش مراكزی مثل وزارت علوم و وزارت امور خارجه پدید آمد. امیركبیر نیز برای اطلاع رسانی نسبت به فعالیت های انجام شده، به انتشار روزنامه اقدام كرد ولی از آنجائی كه این تغیییرات و تحولات قبل از آمادگی و پذیرش جامعه رخ داد لذا می بینیم كه در بسیاری از موارد سنت در مقابل تجدد و تحول ایستادگی می كند به گونه ای كه حتی برای پیشبرد بسیاری از امور نیاز به دستور مستقیم ناصر الدین شاه بوده است در نتیجه  هرگاه از مدرنیته صحبت می شود، غرب گرائی به ذهن متبادر می گردد.

وی در خاتمه به نقد برخی از قضاوت های تاریخی رایج پرداخت و گفت برای ارزیابی تحولات تاریخی عصر قاجار باید با عینك همان زمان به وقایع آن دوران نگریست و نمی توان از منظری امروزی آن را دوران مورد نقد و بررسی قرار داد. در حالیكه ما معمولا برای بزرگ كردن برخی از چهره های تاریخی برجسته كشورمان، به گونه ای افراطی اطرافیان آن ها را كوچك شمرده و گاه تحقیر می كنیم. به عنوان نمونه گرچه امیر كبیر بسیار انسان بزرگی بوده و خدمات فراوانی انجام داد ولی تاثیر او بر ناصرالدین شاه به حدی بود كه پس از عزل وی  و به رغم مخالفت میرزا آقا خان نوری با فعالیت دار الفنون، مركز دار الفنون با حمایت ناصرالدین شاه به حیات خود ادامه می دهد. این جلسه با پرسش و پاسخ برخی از حضار به پایان رسید.