نمایشگاه مجازی کتابشناسی حجاب
به بهانه 17 دی، سالگرد کشف حجاب توسط رضاخان
سرایت مدرنیته از کشورهای غربی به کشورهای اسلامی سبب شد سنت‌های دینی و قومی مفتون جلوه‌گری‌های تجدد شود. حاکمان و روشنفکران دست در دست یکدیگر بر این موضوع دامن زدند و به رغم مخالفت عمومی نهایت تلاش خود را به کار بردند تا ارزش‌های اسلامی را به مسلخ برده و ارزش‌های غربی را جایگزین سازند. حجاب زنان که ریشه در سنت‌های کهن و فرامین دینی داشت در این میانه به عنوان جلوه‌ای بصری از سنت‌گرایی به قربانگاه رفت تا به بهانه حضور زنان در اجتماع درپای آداب و اطوار متجددانه قربانی شود. این مقوله که آنچنان بدیهی می‌نمود که تا پیش از ظهور مشروطه کسی در چند و چون آن سخنی نمی‌راند اکنون نیازمند دفاعی سخت بود تا زنان و مردان لزوم آن را دریابند. از زمان اعلام کشف حجاب رضاخان در 17 دی، ضرورت پرداختن به امر حجاب در میان متدینین منجر به نگارش کتاب‌های متعددی در این باب شد. این کتاب‌ها عمدتا با رویکرد فقهی و برخی با رویکرد اجتماعی و اقناعی به مباحثی در زمینه اثبات وجوب حجاب، فلسفه حجاب، تاریخ حجاب و حجاب در میان ادیان مختلف پرداختند. در این مجموعه بر آنیم برخی از مهم‌ترین کتاب‌هایی را که در این موضوع به طبع رسیده به همراه چند کتاب که به صورت مستند به موضوع کشف حجاب پرداخته‌اند معرفی کنیم تا پژوهشگران و علاقمندان بتوانند با تلاش‌هایی که در برابر بدعت کشف حجاب شده بیشتر آشنا شوند.
فارسی
1- مطهری، مرتضی (1347). مسئله حجاب. تهران: انجمن اسلامی پزشکان. (264 صفحه)
موضوع: اجتماعی‌ـ فقهی
موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
مسئله حجاب، نوشته مرتضی مطهری (1358-1298ش) است که از مجموعه سخنرانی‌های او دربارۀ حجاب در انجمن اسلامی پزشکان تهران فراهم‌آمده است. نویسنده مسأله حجاب را به شیوۀ پرسش- پاسخ واکاوی کرده است.
مطهری مسأله حجاب را در پنج بخش بررسی کرده است؛ او در آغاز، نشان می‌دهد که مسأله پوشش زن از ویژگی‌های اسلام نیست و میان ملت‌های دیگر نیز وجود داشته است. مطهری فلسفۀ پوشش در اسلام را از ابعاد و جنبه‌های گوناگون می‌کاود. سپس، به ایراد و اشکال‌های کسانی که با اصل حجاب و پوشش می‌ستیزند، پاسخ می‌دهد. او در بخش پایانی کتاب، اصل حجاب و مرزهای آن را با رویکرد قرآنی، روایی و با توجه به سیرۀ مسلمانان بررسی می‌کند.
مطهری از منابع اهل سنت مانند کشاف زمخشری، سنن ابو داود و جامع ترمذی نیز بهره‌گرفته است و به منابع غربی نیز استناد می‌کند. جایگاه و اهمیت کتاب مسأله حجاب مطهری بدون مطالعه تاریخ تحلیلی فتاوای حجاب در قرن سیزدهم هجری شمسی درک نمی‌شود. در چارچوب گفتمان اجتهادی قرن سیزدهم پوشش وجه و کفین یک الزام برای زن بوده است. پیام اصلی کتاب مسأله حجاب مرتضی مطهری سه چیز است: اول پوشاندن صورت و دست‌های زن تا مچ واجب نیست. احتیاط وجوبی هم در آن پذیرفته نیست. دوم نگاه بدون تلذذ و ریبۀ مرد نامحرم به صورت و دست زن تا مچ جایز است. سوم زن مسلمان با رعایت پوشش مذکور و عدم اختلاط با مردان مجاز به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی است. مطهری منتقد جدی پرده‌نشینی، محبوس کردن زنان در خانه، و از مدافعان تحصیل و فعالیت اجتماعی بانوان مسلمان بوده است. کتاب مسئله حجاب مرتضی مطهری از زمان تألیف در سال 1347 تا 1402 حدود 136 مرتبه به چاپ رسیده است. این کتاب، مرجع نود درصد کتاب‌هایی است که پس از انقلاب اسلامی درباره حجاب نوشته شده است.
نقد کتاب مسأله حجاب
کتاب شهید مطهری با نقدهای تنی چند از روحانیون سنتی روبه‌رو شد. این نقدها ناظر به عدم جواز ظاهر نمودن وجه و کفین برای زنان و امکان کارکردن زن با حفظ حجاب در محیط‌های اجتماع بود. از جمله این نقدها می‌توان به نقد محمدتقی ص‍دی‍ق‍ی‍ن اص‍ف‍ه‍ان‍ی در کتاب تفسیر آیه جلباب، احمد محسنی گرکانی در حاشیه ترجمه کتاب حجاب در اسلام ق‍وام‌ال‍دی‍ن محمد وش‍ن‍وی ، ابوالقاسم اشتهاردی در کتاب الحجاب في الاسلام و مهدی شریعتی نیاسر در کتاب حل مسئله حجاب اشاره کرد. کتاب‌های مزبور، جملگی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران موجود است.
پاسخ استاد مطهری به نقدها
2- مطهری، مرتضی (1368). پاسخهای استاد به ن‍ق‍ده‍ای‍ی بر کتاب مسأله حجاب. تهران: صدرا. (89 صفحه)
موضوع: پاسخ به نقد
موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
پاسخهای استاد، مشتمل بر نقدهای محمدتقی شریعتمداری بر کتاب مسئله حجاب، اثر متفکر شهید مرتضی مطهری (1298-1358ش) و پاسخهای استاد به آن نقدهاست.
در سال 1349ش، محمدتقی شریعتمداری که خود سال‌ها شاگرد شهید مطهری بود در حاشیه نسخه‌ای از چاپ سوم این کتاب، نظرات انتقادی خود را مرقوم نمود و آن را در اختیار استاد شهید گذاشت و استاد نیز پاسخهای خود را ذیل آن نقدها نوشت. در هر نقد و پاسخی ابتدا متن کتاب مسئله حجاب با ذکر صفحه آن ذکر شده، سپس نقد آن متن وبه دنبال آن پاسخ استاد آورده شده است.
3- جعفریان، رسول (1380). رسائل ح‍ج‍اب‍ی‍ه: شصت سال تلاش ع‍ل‍م‍ی در برابر بدعت کشف حجاب. قم: دلیل ما. (۲ جلد، 1450 صفحه)
موضوع: مجموعه کتاب
موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
رسائل حجابيه (شصت سال تلاش علمى در برابر بدعت كشف حجاب) مجموعه 33 رساله و كتاب است كه از سال 1290ش. به زبان فارسی درباره حجاب نوشته شده و نویسنده آنها را در دو جلد کنار یکدیگر آورده است. موضوع این رساله ها فقهی یا اجتماعی است. در ابتداى هر رساله مقدمه‌اى در شرح حال نویسنده و ارائه برخى از ديدگاه‌هاى وى تدوين شده است. رساله‌ها به ترتيب تاريخى تنظيم شده و تعداد 28 رساله در جلد اول و پنج رساله باقى مانده در جلد دوم درج شده است. در پايان جلد دوم، مؤلف با اشاره به برخى از كتاب‌شناسى‌هايى كه درباره حجاب وجود داشته، خود به تدوين يك كتاب‌شناسى اقدام كرده و پس از آن تصاوير برخى از رساله‌هاى حجابيه را ضميمه کرده است.
برخی از عناوين رساله‌هاى اين مجموعه عبارتند از:
رساله بدعت کشف حجاب در ایران، نوشته رسول جعفریان؛ رساله وجوب حجاب، نوشته محمد صادق ارومى فخر الاسلام؛ سدول الجلباب فى وجوب الحجاب، تأليف سيد عبدالله بلادى بوشهرى؛ رساله شريفه لزوم حجاب، اثر چند نفر از مشروطه خواهان؛ رساله ردّ كشف حجاب، تأليف سيد اسدالله خرقانى؛ صواب الخطاب في إتقان الحجاب، اثر مير هاشم مجتهد مرندى خويى؛ حجاب پرده دوشيزگان، تأليف محمدحسن حائرى مازندران؛ لب اللباب في فلسفة الحجاب، نوشته سيد على اكبر رضوى برقعى؛ و مسأله حجاب، اثر شهيد مرتضى مطهرى.
4- شفیعی سروستانی، ابراهیم (1376). حجاب: مسئولیت ها و اختیارات دولت اسلامی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم. (3 جلد)
موضوع: حقوقی ـ فقهی ـ سیاسی
موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
جلد اول حجاب؛ مسئولیت‌ها و اختیارات دولت اسلامی به کوشش ابراهیم شفیعی سروستانی، مجموعه ای است از مقالات فقهی حقوقی درباره پوشش بانوان. در جلد اول بیست مقاله از مقاله‌های برگزیده این هم‌اندیشی که با گرایش فقهی ـ حقوقی نگاشته شده‌اند، در چهار بخش به شرح زیر ارائه شده است: 1. بررسی فقهی گسترش حجاب در دولت اسلامی؛ 2. بررسی فقهی جلوگیری از بدحجابی در دولت اسلامی؛ 3. بررسی حقوقی حجاب در دولت اسلامی؛ 4. حجاب اتباع بیگانه در دولت اسلامی.
در دومین جلد، بیست و دو مقاله در چهاربخش به شرح زیر ارائه شده است: 1. «بررسی تاریخی ـ اجتماعی حجاب در ایران»؛ 2. «زمینه‌ها و عوامل گسترش بدحجابی در ایران»؛ 3. «حجاب و کارکردهای دولت اسلامی»؛ 4. «راهکارها و بایسته‌های گسترش حجاب». سومین جلد به دیدارها، سخنرانی‌ها و گفت‌وگوها اختصاص دارد.
5- شریعت موسوی اص‍ف‍ه‍ان‍ی، م‍ص‍طف‍ی (1385). الشهاب في مسألة الحجاب:در بيان مبانی حجاب از نظر قرآن، حديث و فقه. تحقیق محمدحسن شریعت موسوی. قم: دارالتفسیر. (808 صفحه)
موضوع: فقهی
موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
الشهاب في مسألة الحجاب، اثر آیت‌الله سیدمصطفی شریعت موسوی درچه‌ای (متوفی 1390ش)، کتاب مفصلی در تبیین مبانی حجاب از نظر قرآن، حدیث و فقه است که به زبان فارسی به رشته تحریر درآمده است. مقدمه، تصحیح و تحقیق کتاب به قلم سید محمدحسن شریعت موسوی است.کتاب، مشتمل بر 49 درس فقهی به زبان ساده است که با استناد به آیات و روایات مطرح شده است. نویسنده ضمن بررسی اوضاع زمان نزول آیات و مخاطبان قرآن و نیز بررسی زمان ائمه(ع) و اصحاب آن بزرگواران و نحوه سؤال و جواب آنها، به بررسی اقوال علمای اسلام - از اهل تسنن و شیعه - و نیز بررسی دیدگاه لغویون و اهل ادب پرداخته است.
عربی
6- شمس الدین، محمدمهدی (1373). الستر و النظر. بی‌جا: محمدمهدی شمس الدین. (300 صفحه)
موضوع: فقه
موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
این کتاب مجموعه آراء فقهی است که محمدمهدی شمس الدین در خصوص حجاب و نگاه آورده است.
کشف حجاب
7- خ‍ش‍ون‍ت و فرهنگ: اسناد م‍ح‍رم‍ان‍ه کشف حجاب (۱۳۱۳ – ۱۳۲۲) (1371). به کوشش م‍دی‍ری‍ت پ‍ژوه‍ش، ان‍ت‍ش‍ارات و آم‍وزش. تهران: سازمان اسناد ملی ایران. (345 صفحه)
موضوع: تاریخ
موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
این کتاب که حاوی اسناد مربوط به کشف حجاب در دوران پهلوی اول است با ترتیب کلی منطقه‌ای، زمانی (براساس تقدم تاریخی) و واقعه‌ای تنظیم شده است. سند «وزارت داخله به حکومت عراق، همدان، گروس، ملایر، کرمانشاه، سنندج، گلپایگان، 18 آذر 1314» اولین و سند «وزارت کشور به نخست وزیر، 10 شهریور 1318» در خصوص گزارشی از نایین آخرین سند است.
8- واق‍ع‍ه کشف حجاب: اسناد م‍ن‍ت‍ش‍ر ن‍ش‍ده از واق‍ع‍ه کشف حجاب در ع‍ص‍ر رض‍ا خ‍ان (1371). ب‍ه‌ک‍وش‍ش سازمان م‍دارک ف‍ره‍ن‍گ‍ی انقلاب اسلامی، م‍ؤس‍س‍ه پ‍ژوه‍ش و م‍طال‍ع‍ات ف‍ره‍ن‍گ‍ی؛ با مقدمه رض‍ا ش‍ع‍ب‍ان‍ی، غ‍لام‍ح‍س‍ی‍ن زرگ‍ری‌زاده. تهران: سازمان م‍دارک ف‍ره‍ن‍گ‍ی انقلاب اسلامی: م‍وس‍س‍ه پ‍ژوه‍ش و م‍طال‍ع‍ات. (484 صفحه)
موضوع: کشف حجاب
موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
این کتاب که به اهتمام مرتضی جعفری، صغری اسماعیل‌زاده و معصومه فرشچی گردآوری و حاوی اسناد متحدالشکل کردن لباس و کشف حجاب از سال 1303 تا سال 1324 شمسی می‌باشد.
دو سند کشف حجاب موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
- مكاتبه كفيل حكومت يزد با اداره معارف و اوقاف يزد، در مورد لزوم انجام اقدام موثر برای جلوگيری از حضور محصلين با حجاب در مدرسه
سند شماره : 6562-290
- دستور فرمانداری اصفهان به شهردار سده، در مورد لزوم رعایت کامل كشف حجاب در آن شهر
سند شماره : 3و2- 2768-290