نمایشگاه مجازی ملک زاده نیکوکار - سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

نمایشگاه مجازی «زنان نامی سرزمین من» 7

ملک‌زادۀ نیکوکار

بزرگداشت نجم السلطنه(واقف بیمارستان نجمیه)

نجم‌السلطنه (1233ـ1311)

زندگی‌نامه

ملک‌تاج ملقب به نجم‌السلطنه از طرف پدر و مادر نتیجه فتحعلی شاه قاجار بود. وی در تاریخ 9 بهمن 1233 هجری شمسی متولد شد و در تاریخ 10 دی ماه 1311 وفات یافت. پدر نجم‌السلطنه فیروز میرزا نصرت‌الدوله ملقب به فرمانفرما، فرزند ولیعهد قاجار عباس میرزا نایب السطنه (۱۲۰۳–۱۲۴۹ق.) و نوه فتحعلی‌شاه قاجار و مادرش حاجیه هماخانم دختر بهمن میرزا بهاءالدوله، یکی دیگر از پسران عباس میرزا بود.

خواهران و برادران

فیروز میرزا و هماخانم چهار فرزند ـ سه دختر و یک پسر ـ داشتند. یکی از دختران به نام ماه سیما در جوانی فوت کرد. دختر ارشد، نجم‌السلطنه و دومی سرورالسلطنه، همسر مظفرالدین شاه بود. کوچکترین فرزند او عبدالحسین میرزا بعدها لقب پدر یعنی فرمانفرما را از آن خود کرد.

ویژگی‌های فردی

نجم‌السلطنه فردی هوشمند، حساس، زرنگ و چالاک و پر جنب و جوش بود؛ قدی کوتاه داشت، تند سخن می‌گفت و با سرعت حرکت می‌کرد و حوصله حرف‌های بیهوده و بدیهیات را نداشت. او مؤمن و پایبند به دین و مشیت الهی بود و بسیار علاقمند به زیارت اهل بیت بود. قوی و خوشبین بود و حتی اگر احساس ضعف می‌کرد، ناامید نمی‌شد. به بخت و اقبال بسیار اعتقاد داشت. زندگانی ساده و بی‌آلایشی داشت و اهل تجملات نبود. نامه‌های نجم‌السلطنه به فرمانفرما نشان می‌دهد از سواد چندانی برخوردار نبود.

ازدواج

نجم‌السلطنه سه بار ازدواج کرد و هر سه بار نیز با فرزندانی کوچک بیوه شد. همسر اولش مرتضی قلی‌خان وکیل‌الملک کرمانی بود که در 16 سالگی به عنوان همسر دوم به عقد او درآمد. علت این ازدواج این بود که پدرش فیروز میرزا گرچه وزیر جنگ بود، ولی ثروت چندانی نداشت، بنابراین درصدد وصلت با خانواده ثروتمندی برای دخترش برآمد. او سابقه آشنایی دیرینه‌ای با خانواده وکیل‌الملک کرمانی به سبب چندین سال خدمت در کرمان داشت و به همین سبب دخترش را به همسری مرتضی قلی خان درآورد. مرتضی قلی خان که متأهل بود و چند فرزند داشت و بسیار مسن‌تر از نجم‌السلطنه 16ساله بود در سال 1296ق در تهران درگذشت. او تعلیمات نظامی را در روسیه آموخته و با درجه سرتیپی وارد قشون ایران شده بود. نجم‌السلطنه مهریه قابل ملاحظه‌ای از قرار 4.5 دانگ قریه اسماعیل آباد را دریافت کرد که دهکده‌ای آباد واقع در جوپار، در جنوب کرمان بود. همسر دوم وی، میرزا هدایت الله وزیر دفتر از مردان تجددطلب و پیرو امیرکبیر و از بزرگان آشتیان بود. ازدواج نجم‌السلطنه و وزیر دفتر دو سال پس از فوت مرتضی قلی خان وکیل‌الملک در ۱۲۹۸ق صورت گرفت. حاصل این ازدواج محمد ملقب به مصدق‌السلطنه و آمنه ملقب به دفترالملوک بود. محمد بعدها نام خانوادگی مصدق را برای خود برگزید. نجم‌السلطنه پس از فوت همسر دومش، در 1311ق با میرزا فضل‌الله خان وکیل‌الملک تبریزی طباطبایی دیبا از خانواده‌های معروف آذربایجان ازدواج کرد. او مدتی در پطرزبورگ وزیر مختار بود و سپس منشی ولیعهد مظفرالدین میرزا شد. فضل‌الله خان دیبا پس از فوت همسرش با نجم‌السلطنه ازدواج کرد. میرزا فضل‌الله وکیل‌الملک از همسر قبلی خود ۱۱ فرزند داشت که چندان با نجم‌السلطنه سازگاری نداشتند. حاصل این ازدواج پسری بود به نام ابوالحسن (ثقه‌الدوله) دیبا.

نفوذ بر مصدق

نفوذ و تأثیر ملک‌تاج بر پسرش، محمد مصدق عمیق و پردوام بود. وی زنی صاحب عزم و اراده قوی بود که مصدق حتی در مباحث و سخنرانی‌های عمومی از فرزانگی او سخن می‌گفت. او پند مادرش در هنگامه دشوار 1293 را -که شایعات نادرستی درباره او بر سر زبان‌ها افتاده بود- در سراسر زندگی طولانیش آویزه گوش قرار داد. نجم‌السلطنه به مصدق گفته بود: وزن اشخاص در جامعه به قدر شدائدی است که در راه مردم تحمل می‌کنند. او تا زمان وفاتش در 1311 در تمامی تصمیم‌های خصوصی و عمومی مصدق نقش فعالانه داشت.

امور خیریه

ملک‌تاج خانم نجم‌السلطنه زنی خیّر و اهل وقف بود. مادرش هماخانم هم از زنان متدین بود که در امور خیریه مشارکت فراوان داشت؛ بقعه متبرکه امامزاده داود و مسجد شاهزاده خانم با هزینه او ساخته شد. نجم السلطنه نیز نظیر مادرش قسمتی از دارایی خود را وقف امور خیریه کرد. بیمارستان نجمیه یکی از آثار خیریه او می‌باشد.

بیمارستان نجمیه

بیمارستان نجمیه (افتتاح 15 آذر 1308) اولین بیمارستان خصوصی تهران بود که به همت نجم‌السلطنه ساخته و وقف شد. نجم‌السلطنه در سال‌های آخر زندگی خود احداث این بیمارستان را در باغی که در ضلع غربی خیابان یوسف‌آباد واقع بود آغاز کرد. این باغ از شوهر سوم او میرزا فضل‌الله وکیل‌الملک تبریزی دیبا به او رسیده بود. بیمارستان مزبور که نجمیه نام گرفت، اولین بیمارستان خصوصی تهران بود که نیمی از تخت‌های آن را نجم‌السلطنه وقف بیماران مستمند کرد. او در خرداد 1305 و نزدیک به شش سال پیش از درگذشتش، بیمارستانی در جنب خیابان یوسف‌آباد– کمی پایین‌تر از تقاطع خیابان‌های حافظ و جمهوری اسلامی– ساخت و در آبان 1307 ه.ش/ 1347 ه.ق مطابق وقف‌نامه اول، آن را با نام مریضخانه نجمیه برای عموم بیماران وقف کرد. طبق همین سند او املاکی را در داخل و خارج شهر برای مصارف این مرکز و بیماران ضمیمه کرد و تولیت و نظارت آن را خود و خانواده‌اش برعهده گرفتند. دکتر مصدق هم در سند یاد شده، سهم خود را در بلوک غار، مانند مادرش وقف نمود. بنای ساختمان بیمارستان نجمیه در 15 خرداد 1305 آغاز شد. در طول چند سالی که بیمارستان ساخته می‌شد، نجم‌السلطنه که در خانه کوچکی در همان باغ سکونت داشت با وجود کهولت سن شخصاً به امور ساختمان سرکشی می‌کرد و در هر غروب اجرت کارگران را خود می‌پرداخت. این بیمارستان در 15 آذر 1308 افتتاح شد. در مهر 1309، بار دیگر، نجم‌السلطنه موقوفاتی را برای بیماران این مرکز و امور دیگر افزود که رونوشتی از آن در حاشیه سمت راست وقف‌نامه اول آمده است. پس از مرگ نجم‌السلطنه در دی 1311، فرزندش دکتر محمد مصدق عهده‌دار تولیت آن گردید. نکته جالب و غیرمعمول درباره موقوفه بیمارستان نجمیه این است که نجم‌السلطنه حق نظارت را به دختر ارشد خود زرین تاج (شوکت‌الدوله) و بعد از او به ملوک (عشرت‌الدوله) و پس از او به آمنه دفترالملوک واگذار کرد. تولیت موقوفات با پسرانش محمد مصدق و سپس ابوالحسن دیبا بود.

نجم‌السلطنه نخست اداره بیمارستان را به دکتر یوسف میر سپرد. دکتر میر که اهل ایروان بود بدون دانستن زبان فارسی به ایران آمد و در بیمارستان ارتش آغاز به کار کرد. او همسر فخرآفاق، نوه نجم‌السلطنه، دختر عشرت‌الدوله و موثق‌السلطنه بود.

از آذر 1308 تا مهرماه 1311 نجم‌السلطنه ماهی 450 تومان برای مخارج نگهداری ده مریض شبانه‌روزی و دادن نسخه رایگان به بیماران غیردائم به دکتر میر می‌پرداخت. سپس از آنجا که عواید موقوفه به مخارج کفایت نمی‌کرد، پذیرش رایگان بیماران تعطیل شد. در هشتم آبان 1311 اداره بیمارستان به دکتر معاون واگذار شد و مقرر شد از محل درآمد بیماران خصوصی، ماهی دویست و پنجاه تومان بپردازد. این مبلغ همراه با عواید املاک و مستغلات به تعمیر بیمارستان و پذیرش مجدد بیماران شبانه‌روزی اختصاص مییافت. نجم‌السلطنه در تاریخ 10 دی ماه 1311، یعنی دو ماه بعد از قرارداد با دکتر معاون، از دنیا رفت.

موقوفات

بر طبق وقف‌نامه 5 آبان 1307 که متن آن در ذیل آمده نجم السلطنه املاک و مستغلات ذکر شده را وقف بر آن نموده‌اند: 1- شش دانگ یک باب مریضخانه به انضمام حیاط، آشپزخانه و رخت شوی خانه و حیاط خلوت و حیاط بزرگ و کاروان‌سرا و قهوه‌خانه و گاراژ به مساحت 7000 ذرع مضروب، واقع در خیابان مولوی، ناحیه 3 حسن‌آباد تهران، پلاک نمره 1829 تا 1832، نمره ورقه مالکیت 1332، تاریخ صدور ورقه 5 آبان 1311، نمره ملک 1329 که در صفحه 121 دفتر املاک به ثبت رسید. 2- سیزده باب دکاکین واقعه در بازار صندوقدار، جنب گلوبندک تهران که موقع توسعه خیابان جلیل‌آباد و جباخانه از بین رفته و مؤسسه بلدیه برای جبران خسارات موقوفه مبلغ 25661 ریال بر طبق مراسله نمره 4004 مورخه 28/3/ 1313، خطاب به این جانب به مرحومه واقفه تأدیه نموده. 3- شش دانگ هریک از 12 باب دکاکین به انضمام شش دانگ یک باب کاروان‌سرا معروف به سرای روغنی‌ها و یک باب انبار متصل به یکدیگر واقع در ناحیه 8 بازار محمدیه. 4- شش دانگ قریتین عباس‌آباد و رستم‌آباد به انضمام یک قطعه زمین به مساحت 135 جریب اراضی پلائین متصلات به یکدیگر، واقع در بلوک غار. 5- هشت باب دکان و یک نیم بابی به اضافه یک باب خانه واقع در ناحیه 4 سنگلج، گذر ارباب، محله قورخانه کهنه. 6- شش دانگ یک باب عمارت پلاک نمره 5800 واقعه در ناحیه 4 سنگلج تهران خیابان شاهپور گذر وزیر دفتر. 7- شش دانگ یک باب عمارت پلاک نمره 6207 واقع در ناحیه 9 پشت باغ آصف‌الدوله.

وضعیت کنونی

بیمارستان نجمیه پس از مرگ نجم‌السلطنه فعال باقی ماند. در بحبوحه نهضت ملی نفت و در زمان نخست وزیری دکتر مصدق در ۱۳۳۳ ش، محمدحسن شمشیری که یکی از هواداران جبهه ملی و شخص دکتر مصدق بود و در بازار تهران رستوران و چلوکبابی معروفی داشت بخش جدیدی به بیمارستان افزود. پس از فروش بعضی از موقوفه‌های بیمارستان و با کمک مالی شمشیری و ثقه‌الدوله که ۳۰ درصد شرکتش را به بیمارستان اهدا کرد، ساختمان بزرگ، با تجهیزات جدید در کنار ساختمان قدیم بیمارستان ساخته شد. بعد از انقلاب اسلامی بیمارستان نجمیه توسط سپاه پاسداران اداره شد و اداره اوقاف سرپرستی موقوفه‌های خانواده مصدق را به عهده گرفت.

ساختمان قدیم بیمارستان نجمیه