گروه اطلاع رسانی

فراهم آوری و سازماندهی نسخ

بخش کتاب های خطی کتابخانه ملی، ابتدا با حدود 3000 نسخه خطی متعلق به کتابخانه عمومی معارف در سال 1316 ایجاد گردید. منابع این بخش به تدریج روبه فزونی نهاد تا اینکه در سال 1355 مجموعا تعداد 5300 جلد نسخه خطی اصل وعکسی جمع آوری شد.

روند فراهم آوری کتاب های خطی وچاپ سنگی با دریافت مجموعه های اهدایی وخرید نسخه های خطی همچنان ادامه پیدا کرد و از سال 1385 با جدیت و تلاش بیشتری دنبال شد، چنانکه هم اکنون بالغ بر 25400 جلد کتاب خطی و 27300 جلد کتاب چاپ سنگی در گنجینه کتاب های خطی ونادر جمع آوری شده و نگهداری می شود.

پیش از آنکه کتابخانه ملی بدین نام خوانده شود، در سال های 1313و1314 از نسخه های خطی کتابخانه که در آن زمان حدود 300 جلد بود فهرستی در دو مجلد، با عنوان فهرست کتب خطی کتابخانه عمومی معارف بر اساس الفبای نام کتاب ها توسط مرحوم عبدالعزیز جواهرکلام تهیه و تدوین شده بود.
در این فهرست تعداد 348 نسخه خطی و در ذیل آن 46 نسخه عکسی فهرست و معرفی شده است. بعد از آن کمیسیونی متشکل از آقایان: ایرج افشار، مجتبی مینوی، عباس زریاب خویی، محمد تقی دانش پژوه وسید عبدالله انوار نمونه فیشی شامل مشخصات کتابشناسی و نسخه شناسی کتاب های خطی را تنظیم کردند که تا سال 1347 کار فهرست نویسی کتاب های خطی کتابخانه ملی برمبنای آن تداوم یافت.
استاد سید عبدالله انوار بر اساس همان کاربرگه به فهرست نویسی نسخه های خطی پرداخت و تا سا ل 1358 تعداد 10 مجلد فهرست نسخه های خطی کتابخانه را به چاپ رساندند.
تعداد 3082 نسخه خطی فارسی در مجلدات 1 تا6 و تعداد1975 نسخه عربی در مجلدات 7 تا 10 فهرست و معرفی شده اند. سپس بالغ بر 2700 نسخه خطی عربی در مجلدات 11 تا 19 فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی از سال 1372 تا 1381توسط آقایان دکتر حبیب الله عظیمی و دکتر علینقی منزوی و خانم ها دکتر امیره ضمیری و زهره معیری و مجلدات 21 و 22 (ادعیه وقرآن ها) توسط دکتر رضا خانی پور معرفی شده است .
از فروردین 1386 کار ذخیره و بازیابی مکانیزه اطلاعات کتاب های خطی و چاپ سنگی از طریق سیستم جامع کتابخانه ملی (سیستم بومی شده استاندارد یونی مارک) صورت می گیرد و در کنار آن کار اسکن کردن کتاب ها نیز در دست اقدام است.
اطلاعات منابع فهرست شده از طریق سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی به آدرس http://opac.nlai.ir در دسترس قرار دارد.

قطعات، مرقعات و تابلوها

مجموعه تابلوها، مرقعات و قطعات خوش­نویسی و نگارگری هنرمندان و استادانی برجسته؛ چون درویش عبدالمجید، میرزا غلامرضا اصفهانی، رضا مافی، سید گلستانه، عماد الکتاب، استاد امیرخانی و تابلوهای نقاشی و مینیاتور اثر حسین بهزاد، مجید مهرگان و دیگران از نفایس مخزن چاپ سنگی و مخطوطات است که برخی از آن ها به شرح زیر است:

  1. قطعه خط با کتابت میرزا غلامرضا که مزین به رقم المذنب غلام رضا ... سنه 1301 است و تذهیب آن را محمدعلی زاویه برعهده داشته است. این قطعه با شناسه بازیابی 9033-5 در کتابخانه ملی نگهداری می­ شود. 
  2. قطعه­ خط خوشنویسی، اثر سید حسین میرخانی که به خط نستعلیق است و با شناسه 9046-5 بازیابی می­ شود.
  3. تابلو خوش­نویسی، اثر رضا مافی،‌ به خط نستعلیق که شناسه بازیابی آن، 9067-5 است.   

 

علاوه بر آن در این بخش مجموعه ای از اسناد خطی و تاریخی نگهداری می شود که بخشی از آن ها اصل و برخی به شکل سواد است .

از نمونه های این مجموعه ارزشمند دست نوشته های شهید مدرس در دوران تبعید و حبس در سال های 1307 تا 1316 قابل توجه می باشد. این دست نوشته ها مشتمل بر موارد زیر است:

  1. یک دفتر مشتمل بر 76 صفحه در این دفتر یادداشت روزانه و ذکر وقایع تاریخی و شرح سختی های دوران حبس نگاشته شده است 
  2. دفتر دیگر در 24 صفحه. مشتمل بر شرح جزئیات اعمال عبادی آن مرحوم در تبعید است
  3. کتابچه ای تقریبا حجیم بالغ بر 300 صفحه و مرتب شده در 3 دفتر. این کتابچه حاوی مجموعه درسهای مرحوم مدرس به یکی از ماموران اهل فضل دوران حبس خود در چهار محور خودشناسی، انسان شناسی، هستی شناسی و خداشناسی است .
  4. دو دفتر بالغ بر 200 صفحه که پاکنویس بخش هایی از کتابچه قبلی است. این پاکنویس تحت نظارت شهید مدرس و توسط یکی از ماموران محافظ دوران حبس ایشان نگاشته شده است .

 

این مجموعه یکی از ذخایر گران بهای این مرز و بوم در موضوعات مختلفی همچون: فلسفه،‌ عرفان، فقه و اصول،‌ طب، ریاضی، نجوم، ادبیات و تاریخ به زبان های عربی و فارسی است  که تعدادی از آن ها در ردیف نسخه ­های نادر و کمیاب قرار می­ گیرد. برای آگاهی بیشتر از غنای این مجموعه،‌ برخی از منابع نفیس آن به شرح زیر معرفی می­ شود:

 

نسخه ­های خطی

  1. قرآن کریم با کتابت زین العابدین قزوینی که در سال 1219 ق.، در زمان فتحعلی شاه به دستور فرمانفرمای فارس (حسین علی میرزا فرمانفرما پسر فتح ­علی­ شاه) نوشته شده است. رقم یا صاحب الزمان سنه 1222 بر روی جلد،‌ حکایت از تصویرگری محمد زمان دارد. کلیه صفحات این اثر دارای تزیینات است، به گونه­ ای که در هر صفحه، تزییناتی متفاوت با صفحات قبل و بعد دیده می­ شود و کلیه عناصر کتاب آرایی ایرانی عصر قاجار در آن به کار رفته است. این کتاب با شناسه بازیابی 27118-5 در کتابخانه ملی ثبت شده است.
  2. نهج البلاغه با کتابت محمد بن ابی القاسم بن موسی بن خلیل که در سال 521 ق. به رشته تحریر درآمده است و یکی از قدیمی­ ترین نسخه­ های نهج البلاغه به شمار می­ رود. این اثر کامل است و با شماره 30682-5 شناسایی می­ شود.
  3. کهن­ترین نسخه خطی کتابخانه ملی ایران، کتابی است، مشتمل بر هفت رساله با عناوین "عجايب احكام اميرالمؤمنين"، "ذكرالخلائف و عنوان المعارف"، "رساله الی ‌احمد ابن ابی داود"، "الادب الصغير"، "ذخائر الحكمه"، "جاويدان خرد"، "رساله فی كتمان ‌السرّ و حفظ ‌اللسان" که تاریخ کتابت آن 420 ق. و به خط نسخ كهن است. این نسخه با شناسه بازیابی 16574-5 نگهداری می ­شود.
  4. ذخیره خوارزمشاهی از اسماعیل‌ بن ‌حسن جرجانی‏ (434 – 531 ق.) اثری است، به زبان فارسی، شامل نه (9) کتاب که در سال 504 ق.، در علم طب به نگارش درآمده است. نسخه کتابخانه ملی با شماره 11890-5 شامل شش کتاب است که کتاب‏ های یکم تا چهارم و ششم در سال 676 ق. و کتاب پنجم در سال 1230 ق. تحریر شده است. این اثر مذهب‏ و مصور، به خط نسخ  و با رقم علی‌ قلی ‌ابن شهسواری‌ گروسی‏ و حسین ‌بن ذکریا است.

شرایط استفاده از منابع

نسخه‌ های خطی پس از ثبت در دفاتر مخصوص و بعد از فهرست‌ نویسی و ورود اطلاعات با شرایط خاصی در دسترس پژوهشگران و گروه‌های مشخص به شرح زیر قرار می گیرد:

  • پژوهشگر داخلی: کلیه مراجعان (حضوری و غیر حضوری) داخل کشور (مقیم ایران) که متقاضی استفاده از منابع موجود در مخزن اداره کل کتاب‌ های خطی و نادر را دارند  ملاک تشخیص این گونه پژوهشگران، ارائه اسناد هویتی و یا معرفی‌ نامه از مراجع پژوهشی است.

  • پژوهشگر خارجی: کلیه مراجعان (حضوری و غیر حضوری) خارجی (غیر ایرانی) که متقاضی استفاده از منابع موجود در مخزن اداره کل کتاب‌های خطی و نادر را دارند. ملاک تشخیص این گونه پژوهشگران، ارائه اسناد هویتی و یا معرفی‌ نامه از مراجع ذی ‌صلاح (وزارت خانه‌ها، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، جامعه المصطفی، سفارت خانه ‌ها، کنسولگری‌ ها، رایزن‌های فرهنگی، کتابخانه‌های ملی، مراکزی که با سازمان تفاهمنامه همکاری دارند، انجمن‌های دوستی و ...) است.

  • همکاران سازمان: کارکنان شاغل در سازمان (رسمی، پیمانی، قراردادی و ...)، بازنشستگان، و کلیه افرادی که حداقل یک سال به صورت تمام وقت در سنوات گذشته با سازمان همکاری نموده‌اند.

  • مراکز و سازمان‌های فرهنگی، آموزشی و تحقیقاتی: مراکز و سازمان‌های دولتی و غیردولتی داخلی و خارجی معتبر که دارای مجوز رسمی از مراجع ذیصلاح هستند.

شیوه استفاده از منابع

  • اطلاعات و تصاویر کلیه منابع موجود در مخزن، به استثنای برخی از منابع که در ادامه توضیح داده می­شود، بعد از آماده‌سازی (ثبت، ضدعفونی و ...) توسط گروه‌ مربوطه با توجه مقررات سطح دسترسی، در اختیار کاربران قرار می گیرد.

  •  تمامی منابع موجود در اداره کل کتاب‌های خطی و نادر از شمول قانون حمایت از حق مولف خارج است و این آثار مربوط به نسل‌های پیشین است؛ زیرا طبق قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348(ماده 12 اصلاحی 1389)، مدت حمایت شامل طول حیات مولف به علاوه 50 سال بعد از مرگ مولف است.

  •  کاربران می­ توانند تمامی منابعی که دیجیتال­ سازی شده­ اند را از طریق «کتابخانه و اسناد دیجیتال» مشاهده نمایند و برای دریافت فایل منبع‌ (منابع) از طریق گروه اطلاع ­رسانی کتاب ­های خطی و نادر اقدام نمایند. ارائه «منابع خاص» از طریق «کتابخانه و اسناد دیجیتال» دارای مقررات خاصی است.

  • کلیه کاربران (حضوری و غیرحضوری/ داخلی و خارجی) برای دریافت هرگونه خدمات اطلاع‌ رسانی کتاب‌های خطی و نادر، ملزم به تکمیل فرم ارائه خدمات (فرم شماره 1) هستند.

  • مسئولیت انتخاب منابع و تطابق تصاویر با موارد انتخابی به عهده کاربران است.

  •  اطلاع ‌رسانی منابع اهدایی، امانی و وقفی در صورتی که شرایط خاصی در «تفاهم‌ نامه امانت» و «وقف‌ نامه» قید شده باشد، تابع آن است.

  • در موارد خاصی که نیاز به رویت اصل «منابع خاص و نفایس» باشد، با ارائه معرفی کتبی از اساتید و علمای برجسته و متخصص در موضوع آن منبع و با دستور مدیر کل کتاب‌های خطی و نادر میسر خواهد بود.

  •   تعیین دسترسی، محدودیت زمانی و صدور مجوز استفاده از «منابع خاص» و «نفایس»، به عهده کمیته اطلاع رسانی است.

  •  ارائه خدمات منابع آسیب‌ دیده، پس از انجام اقدامات لازم و اعلام «گروه مخازن»، قابل ارائه است.

به جهت حفاظت فیزیکی منابع؛ اصل منابع در اختیار کاربران قرار داده نمی ­شود. در موارد خاصی که کاربر نیاز به رویت منابع داشته باشد، پس از تایید رئیس گروه اطلاع­ رسانی و با موافقت رئیس گروه مخازن، منبع (منابع) منحصراً در تالار کتاب‌های خطی و نادر و تحت نظارت مستقیم کارشناس اطلاع ‌رسانی برای مدت مشخصی که توسط رئیس گروه اطلاع‌ رسانی مشخص می‌شود، در اختیار کاربر قرار می­ گیرد. هنگام ارائه اصل منبع، تحویل کارت شناسایی کاربر (کاربران) به رئیس گروه اطلاع ‌رسانی الزامی است. برای رویت اصل نسخه، کاربر باید «اصول تورق کتاب‌های خطی و نادر[1]» را رعایت نماید.

در صورتی ‌که منابع مورد درخواست کاربر دیجیتال­ سازی نشده باشد، پس از تایید روسای گروه اطلاع ­رسانی و مخازن، نسبت به ارسال آن به «اداره کل منابع دیجیتال»، اقدام می‌شود. خدمات مورد نیاز کاربر حداکثر در مدت دو هفته ارائه می‌شود.

ارائه خدمات کپی (تکثیر، تصویر) از منابع چاپی موجود در تالار خوارزمی (کتابخانه تخصصی کتاب‌های خطی و نادر) برای کاربران امکان ‌پذیر نیست. فیش‌ برداری از منابع چاپی تالار خوارزمی برای کاربران بلامانع است. تحویل امانی منابع تالار خوارزمی به کاربران برای تهیه کپی ممنوع است. تصویربرداری محدود از صفحات کتاب‌های چاپی سالن خوارزمی با موبایل بدون فلش و صدا بلامانع است.

توضیح: با توجه به اینکه حداقل یک نسخه از این منابع در تالارها و یا مخازن «اداره کل اطلاع­ رسانی» موجود است، کاربران می ­توانند منابع مورد نیاز خود را برای تهیه کپی از آن طریق اقدام نمایند، مگر این که نسخه‌ای از آن در تالارها و یا مخازن «اداره کل اطلاع­ رسانی» موجود نباشد که در آن صورت با دریافت کارت شناسایی کاربر، بلامانع است.

  • میزان و نحوه ‌ارائه خدمات اطلاع ‌رسانی برای کلیه کاربران (اعضای کتابخانه، میهمانان، پژوهشگران داخلی، خارجی، مراکز و سازمان‌های فرهنگی، آموزشی، تحقیقاتی و ...) یکسان است و تفاوتی ندارد.

تبصره: تعرفه هزینه خدمات برای کاربران داخلی و خارجی متفاوت خواهد است.

  • انتشار عکسی (فاکسیمیله) و الکترونیکی منابع اداره کل کتاب‌های خطی و نادر منوط به موافقت شورای نظارت بر انتشارات سازمان و انعقاد قرارداد خاص و یا کسب مجوز از «اداره کل کتاب‌های خطی و نادر» است.

انتشار تمام یا بخشی از منابع (تصحیح متون و ...) در هر قالب با تامین حقوق معنوی و مادی سازمان بلامانع است.

[1]. اصول تورق کتاب­­ های خطی و نادر برای کاربران:

۱( حتما به هنگام دریافت نسخه، دستکش را از کتابدار تحویل بگیرید و از آن برای مطالعه استفاده نمایید.

۲( صفحات را به آرامی ورق بزنید.

۳( در هنگام ورق زدن انگشت خود را با آب دهان مرطوب نکنید.

۴ (در هنگام ورق زدن از خم کردن و تازدن لبه صفحات خودداری فرمائید.

۵( در هنگام ورق زدن لوازم نوشتاری مثل خودکار و مداد در دست نداشته باشید.

۶ (از یادداشت کردن مطالب و گذاشتن علائم و خطوط در درون منابع خودداری کنید.

۷ (از دست کشیدن بر روی متن، حتی با دستکش هم خودداری نمایید.

۸ (برای دنبال کردن متن حتما از نشانگرهای مخصوص استفاده نمایید.

۹( برای نشانه­ گذاری صفحه مطالعه شده و یا صفحه در حال مطالعه از نشانگرهای مخصوص استفاده کنید.

۱۰ (پس از استفاده، نشانگرها را از لابه لای صفحات منابع خارج نمائید.

۱۱ (برای بازنگه داشتن کتاب از فشار دادن و یا قرار دادن هرگونه وسیله و کتاب دیگر بر روی آن خودداری کنید، چون باعث آسیب رساندن به عطف کتاب می­ شود.

۱۲( بر روی کتاب تکیه ندهید.

۱۳( کتاب را به صورت منظم و مرتب بر روی میز (سطح صاف و بدون برجستگی) قرار دهید و از فشار دادن بر روی کتاب خودداری نمائید.

۱۴( انتقال و جابجایی کتاب­ های قطور و سنگین باید حتما توسط دو دست انجام شود.

۱۵ (برای مطالعه کتاب­ های بزرگ و حجیم از سطح شیب­دار استفاده کنید. چون با این روش کشش کمتری به عطف کتاب وارد می­ شود و همین­طور زاویه مناسبی برای مطالعه کتاب ایجاد می ­شود.

۱۶ (برای جلوگیری از آسیب­ دیدن عطف و شیرازه، کتاب­ ها را کمتر از 180 درجه (حدود 120 درجه) باز نمایید. به صورت کامل باز نکنید و ...

 

فعالیت ها

خدمات مرجع مجازی

پژوهشگران در خارج از کشور نیز از طریق پست الکترونیک و خدمات مرجع مجازی توانسته اند با گروه در تماس بوده و اطلاعات مربوط به منابع خطی را دریافت دارند.

پژوهشگران برای هر گونه سوال و درخواست در ارتباط با منابع خطی و نادر می توانند از طریق خدمات مرجع مجازی که از خرداد 1395 در این گروه راه اندازی شده است، اقدام نمایند. لازم به ذکر است برای نخستین بار در کشور، خدمات مرجع مجازی در اداره کل کتاب های خطی و نادر کتابخانه ملی عملیاتی شده است که این اقدام در بین سایر کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی منابع خطی در کشور کم نظیر است.

پیوندها

بانک نسخه های خطی کشور (آقابزرگ)---

http://guides.lib.umich.edu/c.php?g=283218&p=1886660

http://www.fihrist.org.uk

http://www.panjabdigilib.org/webuser/SearchAdvance/?CategoryID=3

www.ed.ac.uk/information-services/library-museum-gallery/crc/visitor-information/ordering-material

http://images.is.ed.ac.uk/

https://archive.org/details/descriptivecatal00hukk

http://rbms.info/about/

http://www.ed.ac.uk

https://www.loc.gov/collections/nineteenth-century-song-sheets/about-this-collection/

http://www.sylviamilne.co.uk/libcats.htm

https://archive.org/details/descriptivecatal00hukk

https://catalog.loc.gov/vwebv/searchAdvanced

http://ktp.isam.org.tr/

THE UNIVERSITY OF EDINBURGH

کتابخانه دیجیتال قطر:

https://www.qdl.qa/en/

کتابخانه کنگره آمریکا (نسخه های خطی):

https://www.loc.gov/collections/persian-language-rare-materials/?c=150&sb=date

مجموعه دیجیتال نسخه­ های خطی عربی:

https://wellcomelibrary.org/collections/browse/collections/digarabic/

موزه هنر هاروارد:

https://www.harvardartmuseums.org/search-results?q=nuzhat

کتابخانه دیجیتال جهانی:

https://www.wdl.org/en/

Monastic Manuscript Project:

http://www.earlymedievalmonasticism.org/listoflinks.html#K

نسخه های خطی اسلامی پرینستون

http://library.princeton.edu/projects/islamic/subject.html

https://www.bsb-muenchen.de/en/

http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/bsb00008269/images/index.html?fip=193.174.98.30&seite=36&pdfseitex=

https://opacplus.bsb-muenchen.de/metaopac/singleHit.do?methodToCall=showHit&curPos=1&identifier=100_SOLR_SERVER_250315937

http://bvbd2.bib-bvb.de/opt-cgi/order/bestand.pl?ID=BV040213350&Jahr=&SigelNB=EXT

https://www.bsb-muenchen.de/en/search-and-service/questions-and-answers/online-inquiry-service/

http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0001/bsb00014878/images/

https://opacplus.bsb-muenchen.de/metaopac/singleHit.do?methodToCall=showHit&curPos=6&identifier=100_SOLR_SERVER_259344523

https://www.bsb-muenchen.de/en/collections/orient/languages/

https://www.bsb-muenchen.de/en/

فهرست نسخه های خطی آلمان

http://kohd.adw-goe.de/

برای نوشتن شماره نسخه

Cod arab pers 390

https://www.bsb-muenchen.de/en/collections/manuscripts/search/#c5322

https://opacplus.bsb-muenchen.de/metaopac/singleHit.do?methodToCall=showHit&curPos=1&identifier=100_SOLR_SERVER_743968173

http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0002/bsb00026276/images/index.html?fip=193.174.98.30&seite=79&pdfseitex=

http://www.lib.cam.ac.uk/deptserv/manuscripts/Using.html

http://cudl.lib.cam.ac.uk/

* برای اینکه مطمئن شوید نسخه خطی که برای تصحیح انتخاب می­کنید تاکنون به صورت کتاب، پایان نامه و مقاله منتشرنشده است، میتوانید در پیوندهای زیر جستجو کنید:

بانک اطلاعاتی گنج ایرانداک (برای جستجوی پایان نامه): https://ganj.irandoc.ac.ir/

اپک کتابخانه ملی (برای جستجوی کتاب، مقاله و پایان نامه): http://opac.nlai.ir/

بانک اطلاعات نشریات کشور (برای جستجوی مقاله): http://www.magiran.com/searchp.asp

پایگاه مجلات تخصصی نور (برای جستجوی مقاله):

https://www.noormags.ir/view/fa/search/advancesearch

پایگاه پایان نامه های دانشگاه آزاد اسلامی: http://sika.iau.ir/Portal/

تماس با ما

  • دفتر اداره کل کتاب های خطی و نادر

تلفن تماس: 81622793-021، 88644045-021، 88644046-021
فکس: 81622798-021
 

  • گروه اطلاع رسانی

تلفن تماس: 81622811-021، 81622784-021، 81622800- 021